Эхиримжи вахтара милли чIалар хуьнин, харчи авуниз рехъ тагунин, мектебра абур чирунин дережа хкажунин патахъай гьам районрин, гьам республикадин сергьятра аваз конкурсар, конференцияр, элкъвей столар кьиле тухвана ва тухузва. Гьелбетда, абур хъсан кIвалахар я, амма са бязи вахтара чна чIал харчи авунизни рехъ гузва. ЧIал хуьнин карда, шак алач, чIалан муаллимрин, алимрин-лингвистрин, просвещенидин пешекаррин, журналистрин хиве важиблу везифа ава. Газетра, журналра, диктантринни изложенийрин кIватIалра гьалтзавай гафарин кьве жуьрейри(вариантри) муаллимринни аялрин, бязи вахтара методобъединенийра муаллимрин чпин арадани гьуьжетар арадиз гъизва. Политикадиз, экономикадиз дикъет ийизвайбуруз кьве жуьре гьалтзавай гафар гьи жуьреда кхьейтIани къайгъу авач, акси яз, мектебра кIвалахзавай муаллимри, чIалахъ галаз алакъа авайбуру гафарин са жуьре хьунухь истемишзава. Гила заз гьахьтин дуьз ишлемиш тийизвай са шумуд гафунал акъвазиз кIанзава. “Лезги газетдиз”, “Самурдин сес” газетдиз “Дидед чIал- чи руьгьдин девлет”, “Дидед чIал-дидедин дережада”, “Ви дидед чIал-ви безек” кьилер (рубрикаяр) гана макъалаяр акъатна, акъатзава. Сад лагьайди, дидед чIал - им ибара я. Кьилин чIал лугьудай гафунилай аслу тир дидедин гафунал талукьвилин падеждин нин? суал аватзава. Нин чIал? Дидедин чIал. 2011-йисан 12-февралдиз “Самурдин сес” газетда дяведин ва зегьметдин ветеран рагьметлу Ж.Примован Дуьньядин халкьарин дидед чIаларин йикъаз талукь яз “Дидедин пак чIал рикIеваз” макъала чапнай. Ада мукьвал-мукьвал дидедин чIалакай, ам авай татугай гьалдикай, адан гележегдикай къайгъударвилив ацIанвай гегьенш ва метлеблу макъалаяр кхьидай. Винидихъ тIвар кьур макъалада дидед чIал ибара 8 сеферда, дидедин чIал - 9 сеферда гьалтзава. ГьакI хьайила, чна гагь дидед чIал, гагь дидедин чIал кхьена кIандани? Дидед чIал ибара рахунра ишлемишда, литературный чIала дидедин кхьин лазим я. Дидед чIал кхьиз хьайила, чна, тешпигь яз, ихьтин ибараярни, месела, халад гада, бубад теклиф, эмед меслят, гадад шадвал ва икI мад ишлемишдани? 20-августдиз акъатай 31-нумрадин “Лезги газетдин” 20-чина чпел фикир желб ийидай еке шикилрин кIаникай “Шалаяр гвай дишегьлияр” кхьенва. Зи уьмуьрдин чIехи пай, гьи нугъат литературный чIалан бинедиз къачунватIа, гьа районра фенва. Заз ина чкадинбуру шала гаф ишлемишна ван хьанач. Шала - им нугъатдин гаф я. АкI кхьиналди, ада чун литературный чIалан вичин бинеда авай нугъатдивай яргъа ийизва. Дуьз ишлемиш тийизвайбур яз “иран”, “яран”, “муаллим”, “малим”, “хзан”, “хизан” гафарни къалуриз жеда. 2010-йисан 10-июндиз 23-нумрадин “Лезги газетда” кьве жуьре гьалтзавай са шумуд гафуникай кхьенай. За, газет кIелзавайбурун фикир гьикI ятIа, гуьзлемишзавай. Жаваб хгай кас хьаначир. Белки, гила кьванни кхьин. РикIел хкин. Ана ихтилат “ирандиде”, “иранстха” кхьидани, я туш “ярандиде”, “яранстха” - физвай. Са алимди (за адан тIвар кьазвач) икI кхьизва: “иран” гаф персерин гафуникай арадиз атанвайди я. Ирандиде, иранстха кIелунни дуьз я, кхьинни. ИкI лугьуналди, алимди вичин фикир кIелзавайбурал илитIун жезва. Персрин гафунихъ галаз и гафарин са жуьрединни алакъа авайди туш. Чи багъри газетдани ирандиде, иранстха кхьин давам жезва. Чахъ сивин яратмишунар лезги халкь арадиз атайдалай инихъ авайди я. Ана яр гаф квачир бендер тек-бир ава. Яран гафуна сифте слогдал, яни я-дал ударение аватзавач. Ам, ударенидик квайла хьиз, ачухдиз акъатзавач. Месела, урус чIалан тяжелый гафуна “я” и-дизни е-диз ухшамиш жезвайди хьиз, яран гафунани яран иран хьиз акъатзава. Им рахунин тегьер я. М.Гьажиеван, А.Гуьлмегьамедован гафарганрани яран вах, яран буба яз ганва. “Лезги газетдиз” кхьидайла, муаллим, “Самурдин сесиниз” кхьидайла, малим кхьиниз мажбур жезва, вучиз лагьайтIа гьарда вичиз кIанивал ишлемишзава. Гаф чаз туьрк чIалай атанва. Эгер гьи чIалай къачунватIа, гьана авайвал кхьиз хьайитIа, муаллим, сивяй акъатзавай тегьердиз килигна кхьизватIа, малим кхьин, яни са жуьре кьабулин. 1966-йисуз чап хъувур Б.Талибовани М.Гьажиева туькIуьрай “Лезги чIаланни урус чIалан словарда” чIала гьалтзавай фонетикадин, орфографиядин ва лексикадин гафарин кьве жуьрени ганва, сад нугъатдин, садни литературный чIала гьикI ятIа. Месела, хизан см. хзан, туьфенг см. тфенг. Килиг лагьана къалурнавай литературный чIалан гафарин баянарни ганва. А.Гуьлмегьамедова вичи цIуд йисаралди зегьмет чIугуна акъуднавай “Лезги чIалан словардихъ” галаз танишардайла, кIватI хьанвайбуру адан кIвалахдиз лайихлу къиметни ганай. Словарда кьве жуьре гьалтзавай гафар кьведни ганва, анжах гьим литературный чIалан гаф ятIа къалурнавач. Хизан ва хзан гафарин баянарни ганва. КIаникай 1964-йисалди “хзан кхьин орфографиядин къанун тир” кхьенва. Бес акI яз хьайила, алим Гьаким Къурбана “Самур” журналда чапзавай “Зуьгьре гъед” романда са шумудра хзан гаф ишлемишнава. Ада гаф кхьинин къанун чIурзавани? Кьве жуьре гьалтзавай гафарин кьадар гафарганра пудкъадалай виниз я. Эгер абур орфографиядин къайдайрал амал тийиз, низ гьикI кIан хьайитIа, гьакI ишлемишайтIа, жуван пак чIалакай ягьанатар ийидай са бязи “мацIахайриз” къацу рехъ ачухун жезвачни? Редакциядин патай. Авторди мисал яз гъизвай хейлин гафар РД-дин образованидин министерстводи тестикьарнавай “Лезги чIалан словардин” бинедаллаз кхьизвайбур я. Адал амал авун чи виридан буржи я.
Мевлидин Исмаилов, зегьметдин ветеран, Самур хуьр
Лезги газет
Добавить комментарий