Лезги ч1алани, вири ч1алара хьиз, йисарилай йисаралди са бязи месэлаяр к1ват1 хьанва. Халкьдин гегьенш къатари, санлай нугъатрин векилрини, ч1ал регьятдаказ кьабулуниз ва ам виликди тухуниз и месэлаяйри са кьадар манийвал гузвайди йисалай-йисуз гена ашкара жезва.
Ч1алан месэлаяр лезги халкьдин интеллигенциядин векилри лезгидалди чапдиз акъатзавай газетрани журналра, радио- ва телегунугра гзаф йисара къарагъарзава. Мукьвал-мукьвал ч1алан конференцияр тухузва (иллаки Ст1ал Сулейманан районда). Лезги ч1ал ва култура вилик тухунин патахъай Магьачкъалада Дагпедуниверситетда иллаки гегьенш конференция кьиле фена. И конференциядални ч1ал хуьн паталди лазим тир такьатрикайни серенжемрикай мадгъилера рахана.
Ч1алан месэлайрик халкьдин гегьенш къатар акахьуни, садлагьайди, дидедч1алахъ чи халкьдин рик1 кузвайди къалурзава; кьведлагьайдини, ч1ала дугъриданни энгел тавуна гьялна к1анзавай месэлаяр агалхьнавайдакай лугьузва.
Амма, ч1алан месэлаяр гьялун паталди, тек са ч1алахъ рик1 кузвайбур к1ват1 хьун т1имил я. Лугьун хьи, гьатта хатани я: пешекар тушир ксаривай ч1алан месэлаяр бажагьат дуьзвилелди гьялиз жеда (и кар чаз ахьтин ксари гузвай меслятарайни аквазва). Залан азар квай касдиз керчек диагноз эцигун паталди анжах бажарагъ авай духтуррин меслят, веревирд герек жеривал, ч1ала к1ват1 хьанвай месэлайрай гьакъикъатда кьил акъудун ва абур гьялдай дуьз рекьер къалурун паталдини, анжах гъавурда авай ч1алан пешекарар герек жезва. А месэлаяр гьикьван дуьз кьат1из алакьайт1а, абур гьялдай рекьерни гьакьван негъдаказ аквада.
Зи фикирдалди, эвелни-эвел лезги ч1ала к1ват1 хьанавай месэлаяр чпин нубатда-реседда эцигун герек жезва. Тахьайт1а вири ихтилатар, к1валахар нетижа тагудай рахунар яз, мадгъилера хъувуна к1андай крар яз амукьунин хатавал ава. Гьавиляй, ч1алан т1вал алай месэлаяр к1ват1ун, абур гьялдай рекьер жагъурун паталди пешекар алимар ва мектебра лезги тарсар гузвай муалимар к1ват1ун герек я. Ихьтин пешекаррикай «Лезги ч1алан Эксперт-совет» хкягъун, гьабуру ч1алан месэлайрин сиягь тайинарун, а месэлаяр галай-галайвал гьялунин нубат эцигун важиб авай кам жедай.
Жувахъ авай т1имил тежрибадалди, лезги ч1ала гьялна к1анзавай месэлаяр заз ик1 аквазва:
1. АЛФАВИТДИН МЕСЭЛАЯР
Лезги фонетикадиз талукь тушир Ё, Ю, Щ сесерин гьарфар ва Ъ, Ь лишанар алфавитдай акъудин. Нефес галай ва галачир наахъа сесер (к, п, т, ц, ч), аффрикатар (дж, дз), к1алхандин севтинин [аъ] сес гузвай Ъ гьарф алфавитдиз хкин.
Лезги халкьди вичин эдебиятдин тарихда са шумуд алфавитдикай менфят къачуна. Абурукай яз, виче 54 гьарф авай алпан алфавит. («Алфавит» гаф грек ч1алан «альфа» ва «бета» гьарфарилай арадал атанва. Гьак1 хьайила, тарихда жуван сифтегьан кхьинриз гьуьрмет авун яз, лезгийри алфавитдиз «алтабат» лугьун кутугнава). Ислам диндин таъсирдик кваз, лезгийри араб алифбадикай менфят къачуна. Лезги ч1алан кьет1ен сесер къалурун паталди араб алифбада са бязи алаваяр хъувуна, 28 гьарф авай ажам алифба арадал атана. Нетижада саки са пай гьарфар квахьна. 1860-йисара Къазанфар Зулфукъарован куьмекдалди Пётр Услара туьк1уьрай алфавитда 49 гьарф гьатна (абурукай 42 к1еви ва 7 ахъа сесер къалурдай гьарфар). П.К.Услара вичи кхьей «Куьре ч1алан грамматика» ктабда ц1ийи алфавитдалди лезги негъилар, къаравелияр, мисалар гана. И алфавитдик квай бязи гьарфар кхьиз четин тирвиляй, Кьасумхуьруьн мектебдин урус ва лезги ч1аларин муалим хьайи, Ст1ал Сулейманан ирс к1ват1уник зурба пай кутур Абужафер Мамедова Усларанни-Къазанфаран алфавитда авай бязи гьарфар, чпин кьадар хвена, кхьиз регьятвилихъди дегишарна. Гуьгъуьнай «Куьредин эвелимжи абжуз» т1вар алаз садлагьай лезги гьарфалаг (букварь) Къазанфар Зулфукъарова 1871 йисуз Темир-Хан-Шурада (игилан Буйнакск шегьер) чап авуна. 1911-йисуз Абужафер Мамедова Тифлисда «Куьре ч1алан элифарни ахпа гвяниз к1елдай жуз» т1вар алай ктаб басмадай акъудна. 1928-йисуз латин гьарфарал эляч1айла, лезги алфавитда 40 гьарф амукьна. 1938-йисуз кириллица кьабулайла, гьарфарин кьадар 45-дал хканат1ани, лезги ч1алаз хас ва кхьинра чарасуз тир бязи гьарфар и алфавитдайни квахьна.
Чаз аквазва хьи, алпан алтабатдилай гъейри, са алфавитдини виче 52–54 сес авай лезги ч1алан игьтияжар тамамарзавач. Алай вахтунда чахъ авай кирилл алфавитди лезги ч1ал вилик тухуник, халкь савадлу авуник зурба пай кутуна. Амма алай аямда и алфавитдик са бязи дегишвилер кутунин чарасузвал арадал атанва. Гьеле III-асирдилай вилик гьар са патахъай тамам алпан алтабат хьайи лезги халкьдихъ къенин йикъалди кутугай са алфавит тахьун, гьелбетда, мягьтелардай кар жезва. Ша лезги алфавитдиз са вил ягъин.
Алай вахтунин 45 гьарф авай лезги алфавит
А, а Гь, гь З, з Кь, кь О, о Т, т Х, х Ч, ч Ы, ы
Б, б Д, д И, и К1, к1 П, п Т1, т1 Хъ, хъ Ч1, ч1 Ь, ь
В, в Е, е Й, й Л, л П1, п1 У, у Хь, хь Ш, ш Э, э
Г, г Ё, ё К, к М, м Р, р Уь, уь Ц, ц Щ, щ Ю, ю
Гъ, гъ Ж, ж Къ, къ Н, н С, с Ф, ф Ц1, ц1 Ъ, ъ Я, я
Кириллицадин бинедаллаз туьк1уьрнавай и алфавитда гьатнавай Ё, Щ, Ю гьарфар, Ъ, Ь лишанар лезги ч1алаз ст1у хасбур туш. Ч1алан бязи пешекарри, хъукъвайвилин [Ъ] ва хъуьтуьлвилин [Ь] лишанар кьет1ен сесер къалурзавай гьарфара бакара къвезвайвиляй, абур алфавитда тун лазим я лугьузва. Гьелбетда, им рази жедай делил туш. Вучиз лагьайт1а Гъ, Гь, Къ, Кь, Хъ, Хь гьарфар, К1, Ч1, Т1, П1, Ц1 гьарфар хьиз, кьве лишандикай ибаратбур (кьветаханбур) ят1ани, Ъ, Ь лишанар кьилдин лишанар хьиз ваъ, а гьарфарихъ галаз санал битав лигер хьиз кьабулун герек я.
Килиллицадал къведалди лезги ч1алан са алфавитдани Ё, Щ, Ь, Ъ, Ю гьарфар ва Ь, Ъ лишанар хьанач. Яъни и гьарфари гузвай сесер лезги ч1ала ваъ, урус ч1ала герекбур я; гьавиляй абур гьа авайвал лезги алфавитдиз гъун дуьз кам хьанач. Лезги ч1ала ихьтин сесер маса гьарфаралди гуз жезвайвиляй, чун абурухъ вердиш хьанват1ани, абурун гереквал авач: йо!; йугъ, йургъ, йурф, йуг… Лезги гафарганда Ё, Щ гьарфарихъ анжах са-са гафар гала, чебни урусбур: Ё гьарфунихъ – ёлка, Щ гьарфунихъ – щётка. И кьве гафуниз килигна, лезги алфавитда Ё, Щ гьарфар тунин, гафарганда ёлка, щётка гафар тунин чарасузвал авач. Садлагьайди, жемятдин рахунра и гафариз лезги ранг ягънава: йолка, шутка; кьведлагьайди, и гафариз лезги эвезар ава: элтен, ч1варах. Алай вахтунда Ё гьарф урус кхьинрайни саки акъатнава.
Са гафуналди, лезги ч1алаз хас тир аваздин кьет1енвал хуьн паталди, лезги гафара Ё, Ю, Щ гьарфар, Ъ, Ь лишанар кхьинал къадагъа эцигун, ва и гьарфар чеб лезги алфавитдай акъудун чарасуз кар я.
Винидихъ гъайи месэлаяр кваз кьурт1а, 48 гьарф авай лезги алфавитдин ихьтин жуьре теклифиз жеда:
А, а Д, д И, и К1,к1 П, п Т1, т1 Хь, хь Ч1,ч1
Б, б Е, е Й, й Л, л П1, п1 У, у Цh, цh Ш, ш
В, в Ж, ж Кh, кh М, м Р, р Уь, Уь Ц, ц Ъ,ъ(аъ)
Г, г ;, ; К, к Н, н С, с Ф, ф Ц1, ц1 Ы, ы
Гъ, гъ З, з Къ, къ О, о Тh, тh Х, х Чh, чh Э, э
Гь, гь Z, z Кь, кь Пh, пh Т, т Хъ, хъ Ч,ч Я, я
Теклиф ихьтинди я: алай ч1авуз чахъ авай алфавитдай 3 гьарфни 2 лишан (вири 5 чка) акъудин, ва теклифзавай алфавитдиз 9 гьарф хкин: нефес галай к1еви сесер (Кh, Пh, Тh, Цh, Чh) ва мадни ;, ;, Z, z аффрикатар (белки, и гьарфар алфавитдик кухтунал суал ала), Ъ (аъ) к1алхандин «гьамза» сес къалурзавай гьарфар. Гьелбетда, рахунра чеб чара тир В (п1узардинни сарарин В) ва W (п1узаррин W) сесер къалурзавай гьарфар лезги алфавитдиз хкунин гереквал авач. Гафуна [В] сес лугьудани, [W] сес лугьудани – ихьтин са къейдиналдини тайинариз жеда: гафунин эвелда к1еви гьарфунилай кьулухъ къвезвай В гьарф п1узаррин W хьиз (лабиал сес хьиз) к1елда. Ихьтин къейдиналди нунуш [Н] сес къалурзавай гьарфни эвезиз жеда: к1еви сесер къалурзавай гьарфарин вилик квай берейра ва гафунин эхирра [Н] сес нунуш жуьредиз [Нь] элкъведа: генг, гунг, зенг, занг, банк, вун, куьн, зун, чун, кьан, кьун, ч1ун ва мсб.
Гьа ик1, 45 гьарфунин чкадал теклифзавай алфавитда 48 гьарф жезва.
2. ГАФАР ДУЬЗ КХЬИНИН ВА ДУЬЗ К1ЕЛУНИН МЕСЭЛАЯР
Зи фикирдалди, кхьинра, орфографияда гафар, чеб арадал атунин рехъ, тарих хвена, асул-дувулдихъ галаз кьадайвал кхьин дуьз рехъ жедай: хазан>хзан, йад – йатар, йугъ – йикъар [асул жуьре: йыхъ (йыхьахъ ‘йыхьалай=йифелай кьулухъ‘> йукъ> йугъ), фуъ – фуар, сад хьиз (кьилди) – садхьиз (санал), са къатда (са къатуна) – сакъатда (галаз-галаз), гарданк1ирвал, на лугьуда (вуна лугьуда) – налугьуди (нареч.), бубадин к1вал (якъин са касдин к1вал) – бубадк1вал (хайи муг, макан), кьалича (‘кьал‘ – алатдалди, к1венк1в к1ир хьиз элкъуьрнавай чук1улдалди, хразвай зат1)…
Ъ [аъ] сес квай гафар ик1 кхьин: шейъ – шейэр – шейэри, неан [неъан] – неани – неанар – неанри, фуъ – фуар – фуари, маъна – маънаяр. ([] – лишанди к1елдай саягъ – [транскрипция] къалурзава).
Лабиал [w] сес квай бязи гафар: свас [сwас] – свасар [сwасар = сусар], свал [сwал] – свалар [сwалар], квал [кwал] – квалар [кwалар], к1вал [к1wал] – к1валер – [к1wалер], т1вал [т1wал] – т1валар [т1wалар]… (и жуьредин гафара п1узардин сарарин арадин [в] сес п1узаррин лабиал [w] сесиниз элкъведа ва ам вичин талукь гьарфуниз лайих тир сесина ц1рада;
Гьик1 кхьин кутугнава: дидедин ч1ал, дидед ч1ал, дидедч1ал?
Жуван милли ч1алакай рахадайла, кхьидайла, ‘хайи ч1ал’ маъна гун паталди, гьар жуьредин к1алубар гьалтзава: ‘дидедин ч1ал’, ‘дидед ч1ал’, ‘дидедч1ал’. Ибурукай гьи жуьре дуьзди я ва вучиз?
И ва мад гьалтзавай ихьтин агьвалатрай кьил акъудун паталди, лезги ч1ала кьве гафуникай муракаб гафар арадал атунун саягъ (цельнооформленность) кьат1ун герек жезва. Кьве гафуникай битав са маънадин гаф арадал атуникай кьилдин ихтилат герек тирвиляй, инал, гьа саягъдикай куьмек кьуна, винидихъ къалурай жуьрейриз анжах баянар гунал акъваззава.
‘Дидедин ч1ал’ ва и гафунин куьруь жуьре (рахунрин жуьре) ‘дидед ч1ал’ ибарайри ч1ал, луьк1уьн-рахун са якъин касдин дидедиз талукьди тирдакай лугьузва: Алидин дидедин ч1ал (дидед ч1ал), зи дидедин ч1ал ва мсб.
Чпи кьилдин кьве маъна къалурзавай ‘диде’ ва ‘ч1ал’ гафарикай ‘миллетдин ч1ал’, ‘хайи ч1ал’ къалурзавай са маънадин гаф хьун паталди, а ц1ийи ибара вичин тахарин эвелимжи маънайрикай азад хьун герек я. И везифа анжах ‘дидедч1ал’ ибаради (гафар кк1ана кхьейла) гузва. ‘Дидедч1ал’ гафуна анжах са маъна – ‘хайи ч1ал’ (родной язык) ава. Гьавиляй хайи ч1алакай рахадайла ‘дидедч1ал’ кхьин кутугнава.
Ярдин диде яни Ирандай атай диде?
И гафни чи рахунра, кхьинра ‘иран диде’, ‘геран диде’, ‘ярдин диде’, ‘яран диде’, ‘ярандиде’ к1алубра аваз гьалтзава. Гьелбетда, инани винидихъ чун рахай кьветахан гафар арадал атунин къанун кардик ква. ‘Иран диде’ келимади ярдин диде Ирандай тирдакай лугьузва. Белки, ихьтин дуьшуьшарни хьун мумкин я. ‘Геран диде’ келимани кьурагь нугъватдин гаф я, ада жуван ярдин, кайванидин, уьмуьрдин юлдашдин диде тирдакай, вири лезги халкь гъавурда акьадайвал, хабар гузвач. Гьавиляй анжах кк1ана кхьизвай ‘ярандиде’ ибаради са маъна гузва: ярдин диде (тёща).
Къейд. Жува гайи бязи теклифар ч1алан (рахунринни кхьинрин) уьмуьрдиз атунал зун шад я. Ик1, 2007-йисан 27 сентябрдиз «Шарвили» фондуни «Лезги газетда» тухвай ч1алан конференциядилай гуьгъуьниз лезги газетрани журналра эхирда -ние авай урус гафарин эхирда авай [е] сес ва гьарф гадарун кьабулнай: собрание – собрани, собранида, собранидиз… Кьасумхуьрел (2014 й.) фейи конференциядал «гуьне нугъват» кьевендин (терминдин) чкадал «куьре нугъват» кардик кутун кьабулнай (кил.: Материалы конференции «Пути сохранения, изучения и развития родного языка». Вып. 1, Касумхур, 2014. 141-чин.)
2013 йисан 16 майдиз Дербент шегьерда албанистикадин НИИ-ди ва педагогикадин НИИ-ди санал тухвай ч1алан конференциядални лезги ч1ала т1вал алай месеэлаяр райиж авуна, абур гьялдай бязи рекьер теклифна. (А мярекатда вири лезги районрай ва хуьрерай ч1алан муалимри, газетрин, журналрин, радио-телевиденидин векилри, ч1алан пешекар алимри иштаракнай).
Кхьинра акьалт1ай гереквал авай бязи гьарфар алфавитдиз хкунин ва са жерге гафар, асул-дувул ч1ур тавуна, кхьинин патахъай зи теклифар 2013-йисуз Дагъустандин Тахо-Годидин т1варунихъ галай НИИ-да к1ват1 хьайи Эсперт советдини хвенай: «При переиздании словарей учесть некоторые изменения, как двойные согласные к, п, т, ц, ч, лишние буквы в алфавите щ, ё, ю, знаки ь, ъ. Ликвидировать двоякое написание слов “хзан – хизан”, “дидед ч1ал – дидедин ч1ал” и др.». (Обсуждение письма Нагиева Ф.Р. «О некоторых вопросах развития лезгинского языка». Протокол заседания лезгинской секции экспертной комиссии МОН РД от 11.04.2013 г. Предс. Акимов К.Х., секретарь Мейланова Ж.Ш.)
Инал къейд авуна к1анда: нефес галай ва галачир к, п, т, ц, ч сесер гузвай гьарфариз «кьветахан гьарфар» («кьветаханбур», «двойные согласные») лугьун гьакъикъатдив дуьз кьазвач. Садлагьайди, нефес галачир наахъа сесер (согласные звуки) кьветахан гьарфаралди кхьин виже текъвезвайди вахтуни вичи къалурна; а жуьреда кхьини лезги гафара сад хьтин наахъа гьарфар чеб чпел раст жезвай береяр (стечения) инкарзава: кк1ал [кhк1ал], кк1ана [кhк1ана], цц1е [цhц1е], ччанар [чhчанар] ‘чеченцы’, ппер [пhпер] ‘пипин тарцин сирсил-цуьквер’ ва мсб. Кьведлагьайди, кьве лигдикай ибарат тир къ, кь, к1 жуьредин гьарфаризни «кьветаханбур» лугьуз жеда эхир.
Рахунра, кхьинра, гафарганра маънаяр какадарзавай, ч1урук1а баянар гузвай гафариз чпин асул маънаяр хгун.
СУВ – ‘дагъдин т1ул’ (‘альпийский луг’), ‘векьеринни цуькверин макан’ я; амма «Лезги-урус гафарганда» ‘сув’ гафуниз, гзафвилин кьадар (‘сувар’) галачиз, дагъ (‘гора’) баян гузва. Лугьун хьи, гьа гафарганда гузвай (‘суван цуьквер’ – горные, альпийские цветы, ‘суван яц’ – тур) баянрай ‘сув’ гафунин асул маъна ‘векь жедай дагъдин чка’ тирди чир жезва. Сув дагъда жеда, амма сува дагъ жедач. Яъни дагъ сувалай вине авай, векьериз-хъчариз кьит ва я абурукай эсиллагь магьрум чка я. Лезги ч1ала дагъ (‘гора’) маъна гузвай гаф кур [кhур] гаф я (туьрк кур ‘буьркьуьди’ и гафунихъ галаз какадар тийин!) И гафунин жуьреяр лезги чкайрин т1варара сагъдаказ хвенва: Куьре (Кра) гавар, Агъа-Кран хуьр, Куьр вац1, Курдал хуьр, Курхуьр, кура маса гун (‘оптом продавать’) ва мсб.
Гзаф вахтара рахунра ва кхьинра ‘гат1унун’ ва ‘гат1умун’ гафар какадарзава. Амма и гафарин маънаяр чара я: ‘гат1унун’ – эгеч1ун, кьил кутун; ‘гат1умун’ – мукьва хьун, агатун.
‘Татугай’ гафунизни «Лезги-урус гафарганда» ч1уру – ‘непристойный, неприличный; застенчивый’ – маънаяр ганва. Гьакъикъатда ‘татугай’ гафуни ‘кутуг тавур, къулайсуз’ маъна гузва (адаз къаршигаф: ‘кутугай’ я).
‘Ашна’ гафуниз гафарганда ‘любовник, любовница’ баян ганва (‘адахли’ гафунихъ галаз какадарнава). Гьакъикъатда ашна – ‘санал к1валахзавайди, са карда, ниятда юлдаш’, ‘соратник, друг ’ я (килиг: «Эй, зи ашна Гьажи-Тагьир». Етим Эмин).
‘Яни’ ва ‘яъни’ гафарни чарабур я: ‘яни’ суал я, ‘яъни’ – галк1урунин лигъ (союз).
Чпин масдардай гъ-гьарф гадарнавай гафариз гъ гьарф хкин.
Лезги ч1ал чирун ва к1елун регьятарунин мураддалди, буйругъдин наклоненида ва алатай вахтуна авай бязи глаголар Й, Гъ гьарфар галачиз кхьин меслятнай: ягъун – ягъа – ягъ – я, эцягъун (эцяйун) – эцягъ (эцяй) – эця, эч1ягъун (эч1яйун) – эч1ягъ – эч1я, къечягъун (къечяйун) – къечягъ – къечя ва мсб. Ик1 теклифди гафар дуьз кхьинин – орфографидин месэлаяр гена заланарна. Лезги ч1алай вичин кьет1енвал, лезги ч1ал девлетлу ийизвай терефрикай сад тир – гафунихъ гзаф тахар ва жуьреяр хьун (многовариантность) саки кьвахьзава. Винидихъ гъайи глаголар ик1 кхьин дуьз тир: ягъун – ягъ, ягъа; эцягъун /эцяйун – эцягъ /эцяй, эцягъа /эцяйа; эч1ягъун, эч1ягъун /эч1яйун – эч1ягъ /эч1яй, эч1ягъа /эч1яйа; къечягъун /къечяйун – къечягъ /къечяй, къечягъа /къечяйа.
Лезги ч1алан гафар Ю гьарфуникай азад авуна, адан чкадал Й гьарф хкунин лазимвиликай ихтилат винидихъ куднай. Лугьун хьи, гзаф гафара, иллаки глаголра, Й гьарфунин чка Я гьарфунини кьунва; нетижада ‘йа’ глагол са гьарфуналди кхьизва: ‘я’. Ик1 кхьиз хьайила, глагол, глаголдин буйругъдин наклонени, обрашени – вири са гьарфуналди кхьизва: я бала, вун ни гада я? И мих я ман цлаз. Ик1 кхьин дуьз жедай: йа бала, вун ни гада йа? И мих йагъ ман цлаз.
Алай вахтунда грамматикадин къанунри ик1 кхьин меслятзава: Вун хъсан гада я, ша вуна заз гъил я! Инал кьве чкадал алай глаголарни са гьарфуналди эвезнава. Им гъавурда акьадай къайда жезвач. Келимадин гъавурда дуьз акьун паталди ик1 кхьин герек жезва: Вун хъсан гада йа, ша вуна заз гъил ягъ! Инал гьам кхьинал, гьам дуьз к1елунал вичин мешреб хквезва, гъавурдани регьятдиз акьазва.
Гьа ик1, чпин масдарда гъ-гьарф авай, амма буйругъдин наклоненидай гадарнавай са бязи гафариз гъ -гьарф хкин ва кьве жуьрени хуьн: ягъ – ягъа, эцягъ – эцягъа, элягъ – элягъа…
Къейд: рахунра ва к1елдайла ягъун, эцягъун, кягъун жуьредин глаголрин буйругъдин наклоненида (ягъ, эцягъ, кягъ) вилик квай ахъа сесинин яргъивал къалурзавай гъ-гьарфуни гузвай сес [гъ] акъуддач.
Кьве жуьреда кхьизвай гафар.
Лезги ч1ала ва кхьинра кьве (гьатта пуд) жуьреда кхьизвай гафар гьалтзава. И кардини дидедч1ал чируна еке четинвилер арадал гъизва. Гьелбетда, и агьвалат арадал атунин себебар ч1алан нугъватрилай ва ч1алан вичин кьет1енвилерилай аслу я. Эгер нугъватар себеб яз акатай, орфографидин са бязи дегишвилер регьятдаказ арадай акъудиз жедат1а, лезги ч1алан вичин кьет1енвилери т1алабзавай дегишвилер – гафарин жуьреяр акатайвал гадариз, инкар ийиз жедач.
Бязи гафар агъзур йисарин къене халкьдин меце чпин асул дувулривай лап къакъатнава: ник1 (ник1и, ник1е, ник1ер) > ник, насу (‘нас’ мая ганвай нек) > ниси, туькъуьрун (‘туьхъ’ хкахьзавай ц1ун эхиримжи луп1) > туьхуьрун, къац (къацар) > къа;, нисени > нисини, мефт1 (мефт1ер) > мефт, рак1 (рак1ар) – рак ва мсб.
Чпикай дуьз жуьреяр хкягъун герек тир гафарин жуьтер:
Ч1агьнакьа – ч1ангьакьа (ч1ана гьак1а), сярай – сагърай, гуьркем – каркам, т1ям – т1еам, къую – къуй…
Кьве жуьредани кхьидай гафар:
Шив (-ди, -да, -ер) = шив (-ци, -це, -ер), сич (счи, сичда, счер) = сич(-ди, -да, -ар), тар(-а, -а, -ар) = тар(-ци, -це, -ар), ц1ай (-ди, -да, -ар) = ц1ай (ц1у, ц1а, ц1айар), къвазун = акъвазун, пайун (пай авун) = апайун (апай авун), паталди = патал, дуьнйа = дуьне, негъени = неани [‘няни’ к1елда], рагъдан = ряден, лаш = ланш…
Пуд жуьреда кхьидай гафар:
Лезги ч1алан бязи гафариз са шумуд жуьре хас я. И гафар лезги рахунра, махара, манийра са шумуд жуьреда аваз гьалтзава. Им лезги ч1алан, хуьн герек тир, кьет1енвал: къвезва – къвез ава – къвезава, физва – физ ава –физава, авазва – аваз ава – авазава ва мсб.
3. Ч1АЛ ДЕВЛЕТЛУ АВУНИН БЯЗИ РЕКЬЕР
Ч1ала кьит тир ва авачир гафар лезги ч1алан нугъатрай, лезги ч1алан хзандик квай ч1аларай, дагъустан ва къавкъаз халкьарин ч1аларай къачун, месела: ц1ус (бульон), саци (жемятдин, социальный) – ахцягь нугъатдай; каъ (святой отец); йаъ (святая мать) – кьурагь нугъатдай.
Куьгьне гафарал чан хкин: арас (аскер), рат (женгинин майдан), киш (гьафтедин йугъ), киши (динэгьли), кишиш/кешиш хашпара динда килисдин кьиле авайди (поп), кешке (каска), алтабат (алфавит), зари (ч1агай эсерар кхьизвайди), улуб (дегь ктаб), шарр (пачагь), апашта (апостол), гавар (маларалди варлу вилаят), наха (гзаф чилерин иеси, помещик), нахарар (магьсулралди, мейвайралди варлу вилаят), хачкъар (хач алай къванер), негъ (прозрачность), гагь (сословие) ва мсб.
Чара ч1аларай гафар кьабулуникай ва ч1ал михьи авуникай.
Виридаз чидай гафар тикрарун жезват1ани, мад рик1ел хкин: дуьнйада са ч1ални авач хьи, вичик маса халкьарин гафар квачир. Ч1алак чара гафар акатуни миллетдин тарихдин ва културадин рехъ къалурзава. Са шумуд халкьари са културадин булахдай гафар-ч1алар санал, садхьиз кьабулай береярни гзаф хьана. Гьавиляй гафуникай – ам гьинай атана, ам эвел гьи халкьдинди тир – лугьуз гьатта ч1аландар алимризни лап четин акъваззава.
Лезги ч1ал чара ч1аларин (иран, араб, туьрк, урус) гафарикай михьи авуниз эвер гузвайбурук са шумуд ниятдинбур ква: 1) эсиллагь вири гафарикай азад авунин терефдарар; 2) жуван ч1ала эвез авай чара (иллаки -миш суффикс галай туьрк) гафарикай михьи авунин, ч1ала герек тир вири чара гафар лезги ранг ягъна тунин терефдарар. Гьелбетда, садагьай к1ерет1дик квайбур я чеб ч1алан гъавурда авач, я абур ч1алаз кьасухдай зиян гун паталди алахънавай ксар я. (И юлдашри киш, киши, кешиш, ширин, яр, гав, рехъ, гьисс, итим ва маса лезги гафар гадаруниз эвер гузва).
Инал тарихдин са гъвеч1и къейд ийин: азербажан ч1ала гьатта лезги ч1алай квахьнавай лезги гафар хвенва. Гьавиляй, гафар гадардалди вилик, а гафарин асул дувул чирна к1анда. Бязи лезги гафар Магьмуд Кашгарвиди 1072 - 74 йисара к1ват1ай «Къадим туьрк гафаргандани» гьатнава. Иранвийрин ч1ала лезги тайифаяр хьайи гелрин ч1алай гзаф гафар гьатнава (Урмия вирелай Геламан /Севан вирелди гелар яшамиш хьайи чкайра абурун т1варар ама Гилян – Иранда, Геларкун – Эрменистанда). Тимурленга вишералди лезги хуьрер Афгъанистандиз куьчарнай. Бес чкадин халкьари абурувай са гаф-зат1ни кьабулначни? Араб ч1алани гзаф лезги гафар къачунва: вирт (вирд), аси, аскар, лугъат, хийир… Са шумуд виш йисара къвал-къвалаваз гьар жуьре акьунар-гакьунар хьайи халкьари сад садавай гафар кьабулун адетдин кар я. Амма лезгийри виридавай кьабулна, лезгийривай садани кьабулнач лугьуз, жуван гафарни чарабурун к1вачиз ягъун – зурба гъалат1 я. И месэладай дериндай ва гегьеншдаказ и ч1алара т1уб экъуьрун герек жезва. Месела, лезги ч1алан ориентализмайрин гафарганда (А.Селимов, 2001) «нугъат», «хийир» гафар араб ч1алай къачурбур яз къалурнава. Амма и гафар арабар чи чилерал къведалди лезги ч1ала Виликквай Азиядин (алародийрин) културайрай кьабулайбур я. Нугъат («лугъат» дуьз я): грек. логос гаф =лего луьк1уьн < лезг. лугьун=луьк1уьн=лек1w < араб лугъат ч1ал, рахунрин тегьер… Хийир: санскрит. харе «яшамишрай» < грек. хайре «радуйся» < лезг. хийир «добро» < араб. хайр «хъсанди, регьимлуди».
Лезги гафар аваз хьайила, маса ч1аларин гафариз рехъ тагун, ахьтин гафар жезмай кьван жуванбуралди эвезин: башламишун – кьилкутун, гат1унун, эгеч1ун, эвелун, туп1алун, пацирун; саймишун – кваз кьун, гуьгьуьл къачун; уьзуьмар, уьзуьмлух, уьзуьмчи – ципиц1ар, ципиц1лух, хьвед (ципиц1рин багъ), ципиц1дар; игит – кьегьал, къагьриман; гьуьндуьр – кьакьан, синен, сейли.
Анжах бязи вакъиайринни гьерекатрин, гьаларинни зат1арин гьакъикъи маънаяр гудай гафар лезги ч1ала авачирла, маса ч1аларин гафарикай менфят къачун: сес ‘звук’, сесер гун – голосовать; (амма: киш гун, разивал гун, кьват гун).
Чара ч1аларин гафар, анжах жуван ч1алан фонетикадиз табий авуна, кьабулин.
- Араб: Къуръан – Кьуркьан, муаллим – муалим, малим, маргьамат – мергьемет; лезгийри менфят къачур – аджам, Усларанни Къазанфаран, куьре, латин алфавитра араб ч1алан ‘дуьнья’ гаф, хъуьтуьлвилин лишан [ь] галачиз, ‘дуьнйа’ хьиз, кхьизвай. И гаф ‘дуьнйа’ хьиз кхьин герек я.
- Туьрк: [-миш] суффикс галай туьрк ч1аларин гафар, чпиз дидедч1ала заминар авачирла, [-миш] суффикс галачиз кардик кутан: къазанмишун – къазан авун, диндирмишун – диндир авун, эвленмишун – эвле авун ва мсб.
- Урус: ящик – ишик1, бутылка – птулка, стакан – истик1ан, сахарный песок – пасук1, аэроплан – айрупалан, аэродром – айрудрум.
Лезги ч1алан гафариз хъуьтуьлвилин сес гузвай Ь лишан хас туширвиляй, урус ч1алай атай гафар а лишан галачиз кхьин кутугнава: пальто – палту, пьян – пиян, роль – рол, руль – рул, июнь – июн, культура – култура /култур ва мсб.
Урус [-ный], [-ная], [-ное], [-ский] ва маса суффиксар, эхирар галай гафар абур галачиз кьабулин: литература – литератур, литературное произведение – литератур эсер, существительное – сушествителни, прилагательное – прилагателни, культурный – културна/културни, дежурный – дежурна /дежурни, октябрьская революция – октябр инкъилаб, комсомольское собрание – комсомол к1ват1ал /комсомолрин к1ват1 хьун, собрани...
Чара ч1аларай гафар кьабулунин карда лезги ч1алаз къадим грек ва латин (лацарин) ч1аларай гафар (иллаки кьевенар – терминар) къачун мадни кутугай кар я: и ч1алара агъзурралди лезги ч1алаз мукьва гафар ава (гьатта ч1алай ч1алай квахьнавайбурни!) Къадим грек ва латин ч1алар къавкъаз ч1алариз, иллаки лезги ч1алаз, мукьва тирдакай ч1алан ва тарихдин алимриз фадлай малум кар я (латин.: вита ‘жизнь’– вит1, вегетабилис ‘растительный’ – векьер, окулус ‘глаз’ – акун ‘видеть’ = экв ‘свет’, ротонду круглый – рат ток – йигарар гатадай элкъаей майдан, социалис ‘общество’ – саци (ахц.нугъ.), мамма ‘молочная железа’ – мам, къ.грек.: Арес ‘бог войны’ – арас ‘военный’, арасат ‘война’, логос ‘слово’– лек1в ‘речь’, орфо ‘буква’ – гьарф, фон ‘голос, звук’– ван…) Регъпатан Къавкьаздилай гат1унна, Виликквай Азия, Средиземноморье, Аппенин къураматдалди и чилерал Кеферкъавкьаздин халкьарин ва лезгийрин ч1аларизни културайриз мукьва халкьари (алародийри) уьмуьрзавай. (И. М. Дьяконов).
Ц1ийи гафар ва кьевенар (терминар) анжах, жуван ч1ала а зат1арикай, вакъиайрикай, гьерекатрикай гьакъикъи баян гузвай заминар авачирла, туьк1уьрин. Мисал яз, алай вахтунда «развитие», «возрождение» маънада аваз бязибуру менфят къачузвай ‘ерим’ гафуниз (туьрк. еримиш гафунилай) лезги ч1ала са шумуд кьветхвер гаф ава: ‘виликди фин’, ‘к1вачел акьалтун’ (‘к1вачел ахкьалтун’), ‘к1вачи чил кьун’, ‘гъала гъун’, ‘жала гун’, ‘уьрела атун’ (‘эрел атун’), ‘циц1и хьун’, ‘цуьк акъудун’, ‘авадан хьун’.
Ихьтин гафар туьк1уьрдайла, абур дидедч1алан къанунрив, адан къурулушдив, фонетикадив кьадайвал туьк1уьрин: тимтал (памятник, статуя), гъайра (ревность), чилав (горизонт), дерге (маятник), хака (острые «ежи» ограждения против врага), чирав (знаток), бубалух (отечество), иладар (родители), элген (огромный водоворот, омут), улуб (фолиант), кек (запятая), к1ирер (кавычки), ц1арц1инар (одностишия)…
4. СА Ч1АЛ – СА ХАЛКЬ!
Чун са ч1алал рахадалди чакай битав са миллет жедач!
Иллаки кхьинарзавай ксари литератур ч1алалди кхьин лазим я. Литератур ч1алан бинедиз куьре нугъат вучиз къачуна, лугьуз наразивал ийизвайбуруз чир хьун лазим я: и месэлаяр Гьажибег Гьажибегов кьиле аваз к1ват1 хьай ч1алан комиссидин виликни акъвазнай: 1) и нугъатдалди зурба зарияр, мазанар, шаирар хьана (Кра Мелик, Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, Етим Мелик, Ст1ал Сулейман, Ст1ал Саяд, Ч1илихъ Абдулгьамид, Алибек Фатагьов ва мсб.); 2) Куьре экономикадин ва културадин меркез яз хьана; 3) П.К.Усларани куьре нугъатдиз фикир ганай; и нугъатдалди Усларан ва А.Мамедован сифте ктабар акъатна; 4) и кам гьахъ тирди К1иридай жагъай 18-19 асиррин лезги шаииррин гъилин хат1арин алманахдини субутзава (гьайиф хьи, 400-далай виниз чарарикай сагъ амукьайди анжах 154 чар я). Алманахда 97 кирамдин 463 шиир ава. Важиблу кар ам я хьи, Куьре, Ахцягь, Агъул, Табасаран, Къуба патарин зарийри чпин ч1алар анжах куьре нугъватдалди туьк1уьрнава. Им ак1 лагьай ч1ал я хьи, гьатта гьа девирда – 18-19 асирра – куьре ч1ал лезги литературадин умуми ч1ал хьана.
Амма къе чун, «к1анидакай» «каниди» ийиз, герек авачир гьуьжетра гьатнава. Амма вичин халкьдихъ, ч1алахъ рик1 кузвай гьар са лезгиди к1евелай кьат1ана к1анда: чун са ч1алал рахадалди чакай битав са миллет жедач!
Гьавиляй ц1ийивилер кутунвай алфавит кьабулун ва адан бинедаллаз орфографиядин гафарган туьк1уьрун лап важиб авай камарикай сад я. Къедлай кьулухъ туьк1уьрзавай вири жуьредин гафарганра, лезги газетра, журналра, теле-радиогунугра (чеб дуьнйадин гьи пип1е ават1ани), зарийрин эсерра, мухбиррин кхьинра, са гафуналди, вири лезги халкьди Эксперт-советди кьабулай орфоэпикадин къайдайрал к1евелай амал авун чи милли ч1ал хуьнин, лезги халкь квахь тавунин гирав, асас шарт1 я.
Лезги районрин кьилери, чиновникри, идарайрин ва карханайрин идарри, интеллигенцияди, гьар са патриот лезгиди и баркаван кардик вичин пай кутун герек я. Вири лезги районра, мектебра, к1елдай чкайра, илимдин маканра «Са ч1ал – са халкь!» эвергун кардик кутан ва гьар са карда адал амал ийин.
Са вахт къведа – дегиш жеда,
Квахьда халкьар, миллетар.
Чун са ч1алав вердиш жеда,
Квахьда милли хесетар.
Гъейриди чаз жеда панагь,
Чи руьгьни чав гумукьдач.
А ч1авуз зун, шукураллагь,
Бахтсуз чилел амукьдач.
Фейзудин Нагъиев,
филологиядин илимрин доктор
Добавить комментарий