Перейти к основному содержанию

ЧIал гъиляй физва

ЧIал гъиляй физва

КцIара са миресдал дуьшуьш хьана зун. Чи арада ихьтин ихтилат кьиле фена:
– ГьикI я вун? Хизанар хъсанзавани?
– Слава богу, неплохо.
– Хтулар гьикI я?
– Замечательно.
– КIвалахал аламани?
– Я на пенсию ушел.
Завай эхиз хьанач:
– Я хизан сагъ хьайиди, ваз лезги чIал чизвачни?
– А как же! Бес зун лезги тушни!
Адалай гуьгъуьниз са маса чирхчирдал гьалтна зун. Ада завай жузуна:
– Истирагьетдиз хтанвани вун?
– Эхь, ял ягъиз хтанва.
– Не яхшы! И варз ина кечирмишда ман вуна!
– Эхь, и варз ина акъудда за.
– Чалишмиш хьухь, гьавадал гезинтида пара хьухь.
– Хьурай, алахъда зун.
– КIвале къаршиламишдайд авачтIа, чаз къунагъ жедани вун?
Чирхчирдиз сагърай лагьана жуван рехъ кьуна фена зун. Ингье и кьве ихтилатди рикI акьван тIарна хьи, вучдатIа чир хьанач заз.
А юкъуз зал гьа икI рахадайбур мадни гьалтна. Туьквенда, базарда зун лезгидал рахана, заз патан чIаларал жаваб гана садбуру. Са яшлу туьквенчиди лагьайтIа, зун къапарай акъудна. Ам вучайтIани захъ галаз лезгидалди раханач.
Чи магьледин аялар сад-садахъ галаз лезги чIалалай гъейри вири чIаларал рахаз акурла зун пер ханваз кIвализ хъфена. Акваз-акваз, гьарай къачуна чIал гъиляй физвайди и гъилера генани мукьувай кьатIана за. Эхь, физва чIал…
Чун лезгидал ата-бата, карт-курт ийиз рахазвай. Жуван рахунрик урус, туьрк гафар акадарун адет кьунва чна. ГъвечIи-чIехибуру, мукьва-кьилийри, ярар-дустари вучиз ятIани хайи чIал кIарарал вегьизва. И кар Азербайжандани, Дагъустандани гьакI я. Мел-мехъеррин, мярекатрин чIавуз лезгияр сад-садахъ галаз рахадайла регъуьла чилерай-чилиз фида вун. Им вучтин кар я? Чи бубайри багьа эменни хьиз хвена чав агакьарнавай чIал эхиримжи са шумуд йисан къене гьикI хьана и гьалдиз гъанвайди я чна? Вучиз адан къадир чизмач? Вучиз виликан вахтара хьиз адан къайгъу чIугвазмач чна? Вучиз адаз рикIяй икрамзамач?
Маса халкьари чна кьван тIагъ гузвач дидед чIалаз. А халкьарин векилар чпин чIаларал рахадайла чна кьван патан гафарикай менфят къачузвач. Налугьуди, чи ватанэгьлияр чIал чIурун патал акъажунриз экъечIнава. 
«Чун гужуналди ассимиляция ийизва!» лугьуз гьарай-эвер кутазвай ксарни кваз гьа икI рахаз акурла ийир-тийир квахьдачни ви? ТIал гудай кар ам я хьи, ихьтин кьацIай чIала Интернетдиз, газетриз, журналриз, ктабризни рехъ жагъурнава. ИкI хьайила, чи чIалан пакагьан югъ гьихьтинди хьурай? Дидед чIалаз гьуьрмет ая, адан къадир хьухь, ам хайи чил хьиз, хайи диде хьиз хуьх лугьуз чаз веси авур бубайрин гафар вучиз рикIелай алудзава чна? И суалриз жаваб нивай кIан жен?
Урусрин тарихчи, генерал Семен Броневскийди «Къафкъаздин гьакъиндай цIийи географиядин ва тарихдин ма­луматар» ктабда (Москва,1823) кхье­­най хьи, а девирда Лезгистандин агьалийрилай гъейри Дагъустандин гзаф вилаятрин – Акушадин, Дженгутендин, Къаракъайтагъдин, Кубачидин, Табаса­рандин ва маса вилаятрин агьалиярни лезгидалди рахазвай. Виликан девирра татар чIалакай менфят къачур Къазикъумух вилаятдин агьалияр и чIал къерехдик туна кьиляй-кьилиз лезгидалди рахаз эгечIнай.
Гзаф авторри кхьизвайвал, ХVIII асирда ва ХIХ асирдин эвелра Къафкъазда виридалайни гзаф татар (азербайжан) чIалакай менфят къачузвай. Вич рахазвай агьалийрин кьадардал гьалтайла кьвед лагьай чкадал лезги чIал алай. Са вахтунда вичихъ ихьтин зурба къимет хьайи хайи чIалак гила чна гьикI хьана рехнеяр кутазва?
ХIХ йисарин эхирра вичин «Куьре чIал» ктаб чапдай акъудай П.К.Услара чи чIалан иервилел, везинлувилелни девлетлувилел гьейран хьана лагьанай: «Яраб и халкьдихъ гьикьван шаирар аватIа?»
Гьа инал чи чIалан виридалайни чIехи женгчи Гьажибег Гьажибегова алатай асирдин 30-йисара лагьай гафар рикIел хкин: «Лезгидалди рахадайла хайи чIалан гафар аваз маса чIалан гафарикай менфят къачун жуван диде негь авун я. Диде негь авуниз са тIвар гуз жеда – вагьшивал». Мад гьа камалэгьлиди лагьайвал, «Лезгидин виридалайни гужлу яракь адан чIал я. ЧIал квахьайтIа, халкьни квахьда.» И кардиз рехъ тагун чна, лезгияр! Агъзур йисара тарихда кьегьалвилелди вичин тIвар хвейи халкьдин чIал лайихлудаказ хвена виликай къвезмай несилрив агакьарин!

Седакъет КЕРИМОВА
САМУР газет

Рубрика

Добавить комментарий

Ограниченный HTML

  • Допустимые HTML-теги: <a href hreflang> <em> <strong> <cite> <blockquote cite> <code> <ul type> <ol start type> <li> <dl> <dt> <dd> <h2 id> <h3 id> <h4 id> <h5 id> <h6 id>
  • Строки и абзацы переносятся автоматически.