XVII виш йисан лезги зарияр

XVII виш йис лезги халкьдин уьмуьрда хьиз, эдебиятдани залан девиррикай сад я. А девирда яшамиш хьайи чи къелемэгьлийри халкьдин залан уьмуьрдикай, чапхунчийрин вагьшивилерикай, Ватандин четин гьаларикай гзаф эсерар кхьенва. А чIавуз и сеняткарри чпин эсерар са шумуд чIалал тесниф ийизвай. XVII виш йисуз араб ва фарс чIаларихъ галаз санал, туьрк чIалал кхьизвай лезги зарийрин кьадар генани гзаф хьана. Гьа инал лагьана кIанда хьи, а чIавуз чпин эсерар анжах са чIалал яратмишай сеняткарар чал кьериз-цIаруз гьалтзава. Тарихдин чешмейрай анжах са чIалал - арабдалди кхьей шаиррикай Гьашим ал-Ахтыдин тIвар малум я. Ам гзафни-гзаф чIехи сеняткар тир ва адан са кьадар эсерар араб уьлквейрани машгьур хьанай. Гьашим ал-Ахтыди виликан араб чIалалди кхьей лезги зарийрилай тафаватлу яз и чIалал чи поэзиядиз лезги темаярни гъана. Мисал яз ада Ахцегьин гьалар тесниф авур шиирар ва бейтер къалуриз жеда.
XVII виш йисан эхирра ва XVIII виш йисан сифте кьилера яшамиш хьайи Гьашим ал-Ахтыдин араб чIалал поэзияди вичелай гуьгъуьниз атай сеняткаррикай Рагьманкъули ал-Ахтыдин (XVIII в.й.), Кьеан Агъамирзедин (XIX в.й.), Мегьамед Ярагъвидин (1772-1838), Мирзе Али ал-Ахтыдин (1771-1858), Абдурагьман ал-Ахтыдин (XIX в.й.), Гьасан Алкьвадарвидин (1834-1910) яратмишунриз мукьувай таъсир авунай.
XVII виш йисан зарийрикай Лезги Салигьа кьуд чIалал - лезги, араб, фарс, туьрк чIаларал кхьизвайтIа, Къалажугъви Забита, Куьреви Имама ва Лезги Къадира кьве чIалал - лезги ва туьрк чIаларал кхьизвай. Авайвал лагьана кIанда хьи, и зарийрин эсерар вири жагъанвач. Абурун малум шиирар лагьайтIа, сифте яз филологиядин илимрин доктор Мавлуд Ярагьмедова Ахцегь жуьнгуьнай жагъурна вичин азербайжан чIалал басма авунвай “Дагъустандин савкьватар” (Баку, 1987-йис) ктабда чапнавайбур я. Эхиримжи вахтара и зарийрин шииррикай са кьадарбур мадни жагъанва, амма абур гуьнгуьна хтуна чап хъувунвач.
XVII виш йисан лезги зарийрин арада тафаватлу жезвай къелемэгьлийрикай сад Къалажугъви Забит я.

Къалажугъви Забит

Вири Дагъустандиз сейли тир Забит Кьиблепатан Дагъустандин Къа­ла­жугъ хуьре дидедиз хьана. Адан ши­ирар халкьдин арада гегьеншдиз чкIан­вай, ашукьри абур манияр хьиз лугьузвай. Гьайиф къведай кар ам я хьи, шаирдин эсерар вири кIватIиз хьанвач.
Халкьдин меце ихьтин риваят ава: Забитан рикI ацукьай руш зари азарлу хьайидалай гуьгъуьниз маса гададиз гъуьлуьз фена. И дерт эхиз тахьай Забита къелемдиз гуж гана ва вафасуз ярдиз талукьарнавай гзаф шиирар кхьена. И эсерар ашукьрин мецера гьатна ва абуру Забитан шиирар манияр хьиз вири межлисрал лугьуз гатIунна. Заридиз хиянат авур рушан девлетлу гъуьлуьз идакай гзаф хъел атана ва ада кьисас къахчун къетIна. Адан гъилибанри гъафилдай заридин кIвализ басрух гана. Абуру месе авай зари гатана ва ада кхьенвай вири шиирарни чпихъ галаз тухвана. Вичихъ лайихлу арха, рикI кудай мукьва-кьилияр авачир зариди хуьруьн къазидал арза ракъурна. Тахсиркарар жагъурда лагьай къазиди ам алцурарна ва Забит квахьай шиирар жагъун тавунамаз рагьметдиз фена. 

Къалажугъви Забитан шиирар

"САМУР" газет