Лезги поэзияди юкьван виш йисара хьиз, XVIII-XIX ассирани баркаллу рехъ фена. А чIавуз яшамиш хьайи чи шаиррикай Саид Агьмедан, Лезги Агьмедан, Мирзе Алидин, Рухун Алидин, Эмирали ТIигьиржалвидин, Етим Эминан, Мирзе Гьасан Алкьадаридин, СтIал Саядан, Малла Нуридин, Миграгъ Мардалидин ва масабурун тIварар халкьдин арада гзаф машгьур я. Ингье абурулай гъейри чахъ икьван гагьди чпин тIварар ва яратмишунар винел акъудиз тахьанвай шаирарни ава. РикI шадардай кIвалах ам я хьи, къвез-къвез ихьтин къелемэгьлийрин теснифарни жагъизва. Гагь-гагь са шумуд цIарцIи, са шиирди а чIалар туькIуьрай шаиррин тIварар винел акъуддай мумкинвал гузва. Ихьтин са шиирдин геле аваз тухвай ахтармишунрай чаз мад са лезги шаир чир хьана.
Са шиир
ЦIипуд йис инлай вилик, 2003-йисан 11-августдиз чи машгьур чIалан алим, профессор Ражидин Гьайдарова Магьачкъалада цIийиз басма хьанвай вичин «Гафарикай къейдер» ктаб къул алаз зав вугудайла лагьанай: «КIиридай жагъай алатай виш йисарин лезги шаиррин шиирар авай кIватIал тупIалай ийидай чIавуз заз Малла Агьмед лугьудай са касдин шиир гьатна. Ам Къуба патан лезги шаир я жеди, вучиз лагьайтIа вичин шиирда Лезги Агьмедан, Вурвар ва Аваран хуьрерин тIварар кьазва. А шиир за вав вугузва, килиг адан автордин ери-бине тайинариз жедатIа.»
Авайвал лагьайтIа, заз шиирдикай гзаф хуш атана. Гьавиляй за кIвенкIве а шиир кIелдайбурув агакьарзава.
Чир жеди
Ви чIалариз са гаф авач зи устад,
Са пай рагъ я, са пад циф я, са пад чад.
Лугьумир на кьуьд атана амаз гад,
Махлукьатдиз ифир жеди, фир жеди.
Панагь хьанач лугьуз фелек-худа ваз,
Таз женни лагь, чавай буба рикI цIраз.
Дидеди хур гатайтIа сед жеди чаз,
Кьил кукIвар жез, валлагь, гардан кIир жеди.
Ви тIвар кьуна кIвачин хьайи гъафилдиз,
Аварандай Вурвуз атай сефилдиз
Кар кьамир на, тIар жеривал гуьгьуьлдиз,
КьуртIа нагагь, рикIе дердер цIир жеди.
Лезги Агьмед, дердерихъ гел тухумир,
Малла Агьмед ажуз кас я лугьумир.
Фасикь касдив гьич вуна сир вугумир,
ВугайтIа, ам вири элдиз чир жеди.
Шиирдай аквазвайвал, Лезги Агьмедни Малла Агьмед са девирда яшамиш хьанва. Сад Вурвай я, муькуьди Аваран хуьряй. Малла Агьмеда Лезги Агьмедаз устад лугьузва. Абур чирхчирар тир. Мумкин я Малла Агьмед Лезги Агьмедалай жаван хьунухь.
Мад са делил винел акъатзава. Малла Агьмеда «Чир жеди» шиир Лезги Агьмедан «Я залум хан» шиирди вичиз эсер авурдалай кьулухъ теснифнава. Вучиз лагьайтIа заманадикай шикаятзавай устаддин шиирда «бубадин рикI цIрада», «дидеди хур гатада» хьтин гафар ва «Панагь хьанач залум фелек-худа ваз», «Агьмедаз пис кьуьд атана, гад амаз» хьтин цIарар ава. Гьавиляй Малла Агьмеда и цIарарив кьадайвал шиир теснифна вичин устаддиз шел-хвал ийимир, руьгьдай аватмир, жув авай гьалар масадаз чир мийир лугьузва. И фикир агакьардайла ада «фир», «ифир» хьтин гафарикайни менфят къачузва. А девирдин лезги чIала «фир» «гъам», «ифир» лагьайтIа, «хажалат» хьтин манаяр авай гафар тир.
Са гафни авачиз, Лезги Агьмед руьгьдай аватдай устад тушир ва ам вичин халкьдин бахтлу гележегдин чIалахъ тир. Вичин кьисмет Кьуьчхуьр Саидан кьисметдихъ галаз гекъигайла ада дустунихъ элкъвена икI лагьанай: «Ханвал ахьтин рекьин тийир къуллугъ туш, Талагьрай хьи, вичин карни шулугъ туш…» (Килиг: Лезгийрин революциядин вилик квай девиррин литература. Магьачкъала, 1990. Ч.8).
Гьа икI, са вахтунда Лезги Агьмедаз устад лагьана шиир тесниф авур Малла Агьмедан геле гьатайла чаз ам гьакIни алим тирди чир жезва.
ЧIехи алим
Са бязи чешмейра чал шаирдин тIвар «Малла Агьмед», «Малла Агьмед ал-Къубали», «Малла Агьмед Аварани» хьиз гьалтзава. Сифте кьвед лагьай вариантдиз вил вегьен. Ярагъви Исмаила вичин бубадикай, лезгийрин чIехи алим, Къафкъазда муьридизмдин бине кутур Шейх Мегьамед Ярагъвидикай кхьей биографиядин очеркда (араб чIалал) Имам Къазимегьамед Гимри хуьре урусрихъ галаз дяведа гьелек хьайиди, адахъ галаз женгера Гьажи Али эфендиди, Нурмегьамед ал-Къахиди, Малла Агьмед ал-Къубалиди ва Сулейман эфендидини иштирак авурди къалурнава. (Килиг: Арабские рукописи Института востоковедения АН СССР: Краткий каталог. М., 1986.Ч.II. С.442. №9544; шифр: В4167).
Исмаил Ярагъвиди гъилин хатIариз ганвай баянрай аквазвайвал, Малла Агьмед гьам диндин, гьамни тIебиатдин илимрихъ галаз машгъул жезвай ва ам са шумуд ктабдин автор тир. Са бязи ктабар синтаксисдиз ва диндин асасриз талукьарнавайбур я. Гъилин хатIара алимдин гьакъиндай умуми малумат ганва ва адан ктабрин тIварар къалурнавач. Малла Агьмедаз араб, фарс ва туьрк чIалар хъсандиз чизвай ва чка атунивай а чIаларални эсерар кхьизвай. Къейдерай малум жезвайвал, алим Къуба магьалдин лезги А.в.р. хуьряй тир. Адет тир къайдада транскрипция ачухарайтIа, им Аваран хуьр тирди чир жезва.
ИкI тирди пуд лагьай вариантдини тестикьарзава. Машгьур дагъустанви алим, «Нузгьат ал-азгьан фи таражим уламайи Дагъустан» ктабдин автор Назир ад-Дургелиди вичин къейдера чи алимдин тIвар «Малла Агьмед Аварани» хьиз къалурнава. Адан ктаб Дагъустандин Тарихдин, ЧIалан ва Литературадин Институтдин архивда хуьзва. (Килиг: Фонд восточных рукописей ИИЯЛ. Ф.30. Оп.2 Д.108). Ктаб шартIуналди кьве чкадал пайнава. Сад лагьай пай «Баб ал-абваб-Дербент шегьер ва адан алимар» я. Кьвед лагьай паюниз «Имам Шамилан [девирдин] алимар» тIвар ганва. Ктабда 220 очерк гьатнава. Гьайиф хьи, ина Малла Агьмедакай кьилди очерк авач. Авторди ихьтин очеркар гзафни-гзаф Дагъустандай тир алимрикай кхьенва. Абурун тIварарай и ксар дидедиз хьайи хуьрер чир жезва. Гьар гьикI ятIани, гьам Исмаил Ярагъвидин, гьамни Назир ад-Дургелидин кхьинрай аквазвайвал, Малла Агьмед Шамилан девирда яшамиш хьанай ва ам кьетIен жуьредин алакьунар авай зурба алим тир.
Шейх Мегьамед Ярагъвидихъ галаз таниш хьайи ва адан женгинин юлдашдиз элкъвей Малла Агьмед и рекьиз дуьшуьшдай экъечIнай. Ам Имам Къазимегьамедахъ галазни дуьшуьшдай таниш хьанай.
Дуьшуьш яз хьайи кар
1829-йисуз Къазимегьамеда имамдин дережа къачурдалай кьулухъ Къубадиз вичин са кIеретI терефдарар ракъурна. Абуру ина шариат ва къазават теблигъ ийизвай. (Килиг: Комаров А. Казикумухские и кюринские ханы // Кавказские горцы. Сборник сведений. Тифлис, 1869. Гл.IV. С.29). Маса жегьилар хьиз, Къубадин медреса цIийиз акьалтIарнавай Агьмедани муьридрив агатна абурун ниятар чирна. Им азадвилин женг тирди чир хьайила, ада гьерекатдик экечIун патал разивал гана, гьатта са кьадар жегьиларни и рекьиз гъана. ГьакI ятIани ам гьасятда Къазимегьамедан кьилив фенач, кIвенкIве Шейх Мегьамед Ярагъвидихъ галаз таниш хьун къарардиз къачуна.
Агьмедаз Ярагъдал Шейх Мегьамед жагъанач. Ам регьбердин суракьда аваз Табасарандин Дуьбек хуьруьз атана. А чIавуз Шейх Мегьамед Ярагъви ина амукьзавай. Дуьшуьшдай хьиз, гьа са вахтунда, 1831-йисан августдин юкьвара Къазимегьамедни вичин 200 муьридни галаз иниз атана. Тарихчийри кхьизвайвал, са береда Ярагъвидин сухта хьайи Къазимегьамед вичин муаллимдин кьилив атайла къунши хуьрерин агьалиярни абур акван патал иниз кIватI хьанай. И гуьруьш халисан сувариз элкъвенай. Агьмедаз Къубадиз атай муьридар гьасятда чир хьана ва абуру и жегьил Къазимегьамедахъ галаз танишарна. Мегьамед Ярагъвидини и савадлу гада вичиз гзаф бегенмиш хьайиди лагьана.
Имам Къазимегьамед йифиз вичин муаллимдин кIвале амукьна. Ярагъвидин уьмуьрдин юлдаш Айшатаз, рухваяр тир Гьажи Исмаилаз ва Исгьакьаз, гьакIни адан руш Гьафисатаз Къазимегьамед гьеле Ярагъдин медресада кIелдай чIавалай чизвай. Абуруз ам атунихъди гзаф хвеши хьана. На лугьумир, медресада кIелдай чIавуз Къазимегьамедан Гьафисатал рикI ацукьнавай кьван. Ингье а чIавуз адаз вичин гьиссер ачухариз регъуь хьанай. И гъилера, вад йис алатайдалай кьулухъ Гьафисат гъуьлуьз фенвачирди чир хьайила, ада регъуь тахьана вичин ният малумарна. Шейх Мегьамед Ярагъви адан гъавурда акьуна ва и кардиз манийвал ганач. Гуьгъуьнин вакъиаяр тадиз кьиле фена. Мусурман адетрив кьадайвал руш кIан хьайи имамди адак лишанар кутуна, чкадин фекьийри абур некягьна. Муькуь юкъуз ахьтин са мехъер хьана хьи, адан ван вири Дагъустандиз чкIана. Урусри и мехъер векъивал хьиз, Къазимегьамеда чпиз майдандиз экъечI, зун кикIиз гьазур я лагьайди хьиз кьабулна. (Килиг: Бестужев-Марлинский А. Соч. в 2-х т. М., 1958. Т.I. С.22).
И вакъиадилай кьулухъ Мегьамед Ярагъвидивай хизанни галаз вичин хуьруьз хъфиз хьанач. Жегьил Агьмедни Къубадиз хъфин тавуна абурухъ галаз амукьна, вучиз лагьайтIа Абшерон полкунин командир полковник Мищенкоди тадиз Куьре ханлухдиз алава кьушунар гъана, Дербент мягькемарна, Къубадиз 6 рота аскерар ракъурнай. (Килиг: Кавказский сборник. Тифлис, 1887. С.130). И кардикай хабар кьур Къазимегьамед Куьредални Дербентдал вегьин тавуна кефердихъ фена. Адахъ галаз санал Шейх Мегьамед Ярагъви ва адан хизан, гьакIни Агьмед ва Къубадай атанвай мад са шумуд кас Аваристандиз физ мажбур хьана. (Килиг: Кавказские горцы. Сборник сведений. Тифлис, 1869. Гл. IV. С.29).
Садлагьана къариблухдиз акъатай Малла Агьмед кIвенкIве чкадин агьалийрин ацукьун-къарагъун чириз эгечIна. Аварарни лезгияр хьтин кьегьал ксар тирди, абуруни лезгийри хьиз, азадвал патал женг чIугвазвайди чир хьайила, Малла Агьмед вичи дуьз рехъ хкянавайдан гъавурда акьуна. Ингье къариблухда ам акьулдиз текъвер яцIара гьатна.
Къариблухда
Имам Къази Мегьамеда вичин хайи хуьруьз - Гимридиз хтай кумазни халкьдиз эвер гана лагьана: «Халкь, куьн халис мусурманар туш. Куьне пак шариатдин чIалахъ тушиз, пайгъамбарди эцигай къайдайриз муьтIуьгъ тахьана, гавуррихъ галаз алакъада аваз жуван тIвар кьацIурна. За квез лугьузва: Урусри Дагъустандиз кIур гузмай кьван квез генгвал несиб жедач: ракъини цаварин къваларикай магьрумна куь никIер куда. Куьн тIветIер хьиз рекьида, Халикьдин дувандин вахтунда куь язух я. Квез генгвални экуьвал, женнетдин кфетар ваъ, жегьеннемдин куьтягь тежер азабар кьисмет жеда.
Зун Аллагьди куьн азад авун паталди ракъурнавайди я. Гьавиляй за Адан ва пайгъамбардин тIварцIихъай квез имансузрихъ галаз женгиниз эвер гузва. Урусрихъ, дин ва шариат рикIелай ракъурзавай вирибурухъ галаз гъазаватдиз экъечI!
Жуван ва жуван аялрин, кIвалерин гьайиф къвемир, куьн уфтан жеда, гьахъ куь пата ава. Ни кьулухъ чIугуртIа, адаз лянет хьурай, ам я и, яни а дуьньяда бахтлу жедач. Гьа и декьикьадилай чна жигьаддихъ кьил кутазва ва зун куь къази жезва.» (Окольничий Н.А.Мюридизм. Военный Сборник, 1859. №2).
Къази Мегьамед диндин рекьяй алим, хъсан женгчи, халкь агудиз алакьдай кьегьал тир. Гьавиляй чкадин агьалийри адаз Къази Маллани лугьудай. (Килиг: ЦГВИА. Ф. ВУА. Д.6512, л.15).
Халкьдиз эвер гайидалай кьулухъ, 1831-йисан гатуз Къази Мегьамеда чеченар урусрин аксина женгиниз къарагъарна. Адан тIалабуналди чеченрин виридалайни чIехи хуьре - Герменчугъда 3 агъзур касди урусрин рехъ атIун патал гьазурвилер акуна. Абуруз куьмек гун патал Къази Мегьамеда Малла Агьмед кьиле аваз балкIанрал алай 800 лезги Герменчугъдиз ракъурна. Идакай хабар кьур генерал Вельяминова чеченрилайни лезгийрилай пудра чIехи къуватрив хуьр элкъуьрна юкьва туна. Дагъвийри эхирдал кьван женг чIугваз акурла, генералди артиллериядин куьмекдалди хуьр кукIварна. КIвалери цIай кьуна. ЦIун къене кузвай дагъвийри гьакI ятIани эхир нефесдалди чапхунчияр хуьруьз ахъайнач.
Генерал Чичагован кайвани М.Н.Чичаговади 1889-йисуз Санкт-Петербургда чапдай акъудай вичин «Шамиль на Кавказе и в России» ктабда кхьизвайвал, дагъвийрикай са касни урусриз муьтIуьгъ хьанач. 72 кас цIаяра кана чIух хьана. Лезгийрикай чпел хирер хьайи 6 кас сагъ амукьна, амайбур вири женгина кьегьалвилелди гьелек хьана.
Сагъ амукьайбурукай сад Малла Агьмед тир. Адан кьегьалвилер акур Къази Мегьамеда и жегьил лезгидал 400 касдикай туькIуьрнавай цIийи кIеретI ихтибарна. Гила Малла Агьмед генани четин женгериз гьазур хьана кIанзавай. Гьа са вахтунда ада вичин хуьруьнви Сулейман эфендидихъ галаз санал Шейх Мегьамед Ярагъвидин къайгъуни чIугвазвай. Архивдин материалрай чир жезвайвал, а чIавуз Сулейман эфендиди 300 касдикай ибарат тир кIеретIдиз регьбервал гузвай. (Килиг: Арабские рукописи Института Востоковедения АН СССР. Краткий каталог. М., 1986. Ч. II, с. 442. №9544, шифр: В 4167). Гьа инал лугьун хьи, абур кIеви дустар тир. Гьатта Малла Агьмедан, Сулейман эфендидин ва къубави Малла Мегьамедан тIварар кIеви дустар ва женгчияр хьиз урус генералрин рапортрани гьатнава. (Килиг: ЦГВИА.Ф.ВУА.Д.6550, л. 4-5).
Чеченистанда кьиле фейи дяведилай кьулухъ Къази Мегьамеда Шейх Мегьамед Ярагъвидин тIалабуналди Дагъустандин вири халкьар кIвачIел къарагъарун къетIна. Ада кIвенкIве Гимридин ва маса хуьрерин агьалияр санал кIватIна вичин муаллимдин гафар абурув агакьарна: «Дуьньяда шумудни са дин, гьикьван халкьар ава. Абур вири чпин къанунриз амал авуналди, кIевелай чпин диндин чIалахъ яз яшамиш жезва. Анжах чун хьтин мусурманар са куьнинни чIалахъ туш. Христианрихъ «Евангелие», чувудрихъ «Талмуд», мусурманрихъ «Къуръан» ва шариат ава. Ингье чаз шариат вуч затI ятIа чизвач. Вири дагъустанвияр, абурун сихилдай яз чунни бейгьушардай ичкияр хъуналди, угъривилелди, тарашуналди машгъул я. Чна са-сад тарашзава. Амма чаз чун тарашзавай чапхунчияр аквазвач. Ихьтин крариз ва къанунсузвилериз рехъ тагун патал балкIанрал акьахна Аллагьдин рекьиз экъечI! Аллагьдин буйругъдалди ва куьмекдалди чи душманрихъ галаз женг чIугу!» (ЦГВИА.Ф.ВУА. Д.6512, л.15).
Гьа икI, Къази Мегьамеда аваррин, андийрин агьалияр вичихъ ялна, абурукай кIеретIар туькIуьрна. Идалай кьулухъ къумукьрин Вини ва Агъа Казанише, Эрпели ва Каранай хуьрерин агьалияр Дагъустандин сад лагьай имам тир Къази Мегьамедан патаз элячIна. Даргийрин хуьрерикай Акуша ва Цудахарни гъазаватдив эгечIна. Урусатди Ирандихъ ва Туьркиядихъ галаз дяведик кьил кутуникай менфят къачур Къази Мегьамеда гзаф чкайра вичин къанунар кардик кутуна, 200 ва 400 касдикай ибарат тир яракьлу кIеретIар туькIуьрна. (Килиг: Волконский Н.А. Война на Восточном Кавказе с 1824-1834 гг. в связи с мюридизмом. Кавказский сборник. Тифлис, 1887. С. 152-153).
Куьруь вахтунда 5 агъзурдав агакьна дагъустанвияр кIвачел къарагъарай Къази Мегьамедаз и къуватар тIимил тирди хъсандиз чизвай. Гьавиляй ам Шейх Мегьамед Ярагъвидин, Сулейман эфендидин ва Малла Агьмедан куьмекдалди Куьре ва Къуба вилаятрин лезгияр женгерив агудиз алахъна. Гьеле виликан вахтара Ярагъвиди ракъурай женгчийри са вацран къене Куьредин 30-далай гзаф хуьрер чпихъ ялнай. Ихьтин агалкьун акуна вичиз гзаф хвеши хьайи Къази Мегьамеда теблигъат тухун патал Къубадиз 10 кас ракъурнай. Ингье Куьредин гьаким Аслан хандин гъилибанри абур есирда кьуна ва тарашна. Къази Мегьамеда и кардихъ авсиятда хандин кьилив вичин итимар ракъурайла «Аслан ханди… тахсиркарар жагъурна абуруз жаза гана ва Къази Мегьамедан итимар чпин шейэрни гваз муьриддин кьилив рахкурна, гьатта адаз тахсирдилай гъил къачу лагьана чарни кхьена.» (Комаров А. Казикумухские и Кюринские ханы. Кавказские горцы. Сборник сведений. Тифлис, 1869. Гл VI. с. 29).
И вакъиадилай са кьадар вахтар алатайла Къази Мегьамеда кьвед лагьай гъилера Къубадиз вичин итимар ракъурнай. Абуру яргунви Шихмегьамедан, цIехуьлви Гьажи Али Аскеран, куьснетви Селиман, хуьлуьхъви Гьажимегьамедан ва къубави Усманан кьилив фена имамдин тIалабун и ксарив агакьарнай. Къази Мегьамедаз Къуба вилаятдин агьалияр кIвачел къарагъариз кIанзавайди ван хьайила, Къафкъаздин сердер фельдмаршал И.Паскевича Куьредин гьаким Аслан хандивай муьридрин гьерекатдиз регьбервал гузвай Шейх Мегьамед Ярагъви кьуна Тифлисдиз ракъурун тIалабна. Ханди жуьреба-жуьре багьнаяр гъиз адан эмир кьилиз акъуднач. Гьавиляй сердерди Дагъустанда авай урус кьушунрин чIехидаз, генерал-адъютант П.Х.Граббедиз эмир гана. Ам гзаф атIугъай ва къаддар кас тир. Генералди хаин ксарин куьмекдалди са шумуд йикъан къене Шейх Мегьамед Ярагъви кьуна ва ам къвалал чIехи конвой алаз Тифлисдиз рекье туна. Ингье Гьажи Али Аскеран, яргунви Шихмегьамедан, ахцегьви Асваран кIеретIри урусрин аскерар ЦIехуьливай 20-30 верс аралу хьайила абуруз басрух ганай ва Шейх Мегьамед Ярагъви азад авунай.
1830-йисан эвелра кьиле фейи и вакъиа рикIел хтай Къази Мегьамеда гила, са йис алатайдалай кьулухъ маса рехъ хкяна. Ада Малла Агьмедавай урусриз хабар тежервал, дагъдин рекьерайни тамарай тIуз Къуба вилаятдиз фин, кIеретI тамара чуьнуьхарна Гьажи Али Аскерахъ, Шихмегьамедахъ, Гьажимегьамедахъ галаз гуьруьшмиш хьун ва абурувай куьмек къачун тIалабна.
Имамдин тIалабун кьилиз акъудун патал рекье гьатай Малла Агьмедан кIеретI Самур дереда урусрин ротадал дуьшуьш хьана. Ягъунар гатIунна. Инай са аскерни сагъ ахъайна кIанзавачир. Абурун чIехибуру хабар кьуртIа, иниз чIехи кьушун ракъурдай. Са шумуд сятда кьиле фейи дяведа аскерар вири телеф хьана. Малла Агьмедан яракьлуйрикайни 20 кас кьена. Ада гел квадарун патал аскеррин мейитар тамун къалин чкадиз ялиз туна, ахпа вичин рекьиз давамна. Кьве гьафте алатайдалай кьулухъ Малла Агьмед агъзурдалай гзаф Къубадин лезгиярни галаз Гимридиз хтана. Ингье Мегьамед Ярагъви ина авачир.
1831-йисан сентябрдиз гъазаватдиз къарагъай Чиркей хуьруьн агьалийри Ярагъви чпин чIехиди хкянавай ва икьван гагьди лезги чилерал са шумудра урусрин гъвечIи кIеретIрихъ галаз женг чIугур ам гила сифте яз чIехи дяведик кьил кутаз мажбур хьанвай. Л.Богуславскиди кхьизвайвал, 1831-йисан октябрдин эхирра урусрин гзаф чIехи кьушунди Казанише, Эрпели, Каранай ва Чиркей хуьрерал вегьена. Эхирни абуру Чиркей кьве патай элкъуьрна кьуна. «Сулак вацIун чапла пата авай Чиркей муьтIуьгъарун патал иниз 2500 аскердикай, 500 атлудикай ва 22 тупуникай ибарат тир кьушун гъанвай. Кьушундин чIехиди генерал Панкратов тир.» (Богуславский Л. История Апшеронского полка. СПб. 1892. с. 142).
Са бязи чешмейра урусри Чиркейдиз ялнавай кьушун Абшерон полкунин пуд батальондикай, егер полкунин кьве батальондикай, Куьредин полкуникай, атлуйрин ва артиллериядин кIеретIрикай ибарат тирди къалурнава. Гьар гьикI ятIани, са хуьруьз икьван чIехи кьушундив басрух гуналди урус генералриз вири дагъустанвийриз кичIерарна абур секинариз кIанзавай.
А йисарин вакъиаяр къелемдиз къачур са бязи тарихчийри кхьизвайвал, Чиркей хуьруьз басрух гуз кIанзавай урус кьушунди 1831-йисан октябрдин эхирра, сятдин 5-даз Сулак вацIун эрчIи пата чка кьуна женгиниз гьазурвилер акуна. КIвенкIве генерал Панкратоваз вичин 22 туп гьасятда вацIун а патаз алудна хуьруьз мукьувай цIай гуз кIан хьана. Ахпа ада и кардилай гъил къачуна, вучиз лагьайтIа чиркейвийри вацIал алай вири муькъвер чукIурнавай. Абуруз куьмек гун патал къунши хуьрерин агьалияр ва чеченарни атанвай. Лезгийрин дестейриз Малла Агьмеда, Сулейман эфендиди, гьакIни Шейх Мегьамед Ярагъвидин рухвайри - Гьажи Исмаила ва Исгьакьа регьбервал гузвай. Гьам дагъвияр, гьамни урусрин кьушун женгиниз хъсандиз гьазур хьанвай.
Женг
Ягъунрихъ садлагьана дагъвийри кьил кутуна. Чинеба аскерар акъвазнавай чкадив агатай Малла Агьмедан ва Сулейман эфендидин кIеретIри гъафилдай пачагьдин кьушундиз гуьлле гана. ЦIудралди аскерар квадарай генерал Панкратова гьасятда лезгийриз тупарай лишандик кьуна цIай гуз туна. (Килиг: Богуславский Л. История Абшеронского полка. СПб., 1892. с. 412). Картечдин цIукай са шумуд кас гьелек хьайила, Малла Агьмедани Сулейман эфендиди чпин кIеретIар кьулухъ ялна. Гьа идалди абуру Шейх Мегьамед Ярагъвидин пландин сад лагьай пай кьилиз акъудна.
Гила тупар алудун патал Сулакдал муьгъ туькIуьрзавай аскерриз манийвал гана кIанзавай. И кар хиве кьур, чинеба рехъ атIана акъвазнавай пуд лагьай лезги кIеретIди хуьруьз басрух гузвай кьушун кьве юкъуз ленгарна. Пуд лагьай юкъуз вацIалай тупар алудай урусри хуьруьз ара датIана цIай гана. Ярагъ Мегьамеда фагьумзавайвал, артиллериядиз ва атлуйриз хуьруьв агатдай мумкинвал гана кIанзавачир. И кар кьилиз акъудун лезгийрини чеченри хиве кьуна. Чиркейвийри лагьайтIа, хуьруьз гьахьзавай цIар хуьзвай. Чеб кьегьал ксар ятIани абурув герек тир яракьар гвачир. Гзафбурув гвайиди гапур, нажах, хъеме тир. Ихьтин татугайвилиз килиг тавуна абуру Шейх Мегьамед Ярагъвидин регьбервилик кваз кьегьалвилелди женг чIугвазвай. (Килиг: Ахед Агаев. Магомед Ярагский, Мусульманский философ. Поборник веры, свободы, нравственности. Махачкала, 1996. С. 146).
Дагъвийри гьикьван кьегьалвилелди женг чIугуртIани, абуруз хуьр хуьн къвердавай четин жезвай. Урусри кьве тупунай вилик жергеда чуьнуьх хьана гуьлле гузвай дагъвийриз, 20 тупунай хуьруьз цIай гузвай. Эхирни артиллериядин ва Абшерон полкунин сад лагьай батальондин лишанчи аскеррин куьмекдалди атлуяр ва 42-егеррин полкунин кьвед лагьай батальон вацIалай элячIна. Урус кьушунди къетIивилелди басрух гуз акурла чиркейвийрин чанда кичI гьатна. (Килиг: Богуславский Л. История Апшеронского полка. СПб., 1892. с.412).
Чиркейвийри эхирдал кьван таб гун тийиз акурла Мегьамед Ярагъви абурун тIалабуналди кIанз-такIанз чапхунчийрихъ галаз ислягьвилин икьрар кутIуниз ва абурун шартIар кIабулиз мажбур хьана. Гьа са вахтунда чиркейвийри Къази Мегьамеда ракъурай тупни урусрив вахкана. (Килиг: Мухаммед Тахир. Три имама. / Пер. с арабск. Махачкала, 1990. С. 9).
И вакъиади Шейх Мегьамед Ярагъвидиз гзаф эсернай. Адан рухвайри ва маса ярагъвийри «чиркейвийри муьршуьд маса гана» лагьана тестикь авунай. Генерал-адъютант Розена вичин чIехидал ракъурай малуматда кхьенай: «Чна къетIивилелди Къази Мулладин муг муьтIуьгъарна ва адан хизан дагъда, жив алай кукIушриз мукьва чкада бине кутунвай Анди хуьруьз катиз мажбурна» (Килиг: ЦГВИА Ф. ВУА. Д.6259. Л. 246).
Шейх Мегьамед Ярагъви лагьайтIа, вичин хизан ва женгинин юлдашарни галаз чеченрин Агами хуьруьз атана. Ингье Чиркейдин вакъиади вичиз гзаф эсер авур адавай ина гъилер хъуьчIуьк кутуна ацукьиз хьанач. Ада Имам Къази Мегьамедаз мукьувай куьмек гуз гатIунна ва лезгийрикайни чеченрикай туькIуьрнавай кIеретIдин кьиле аваз 1832-йисан октябрдиз Гимрида кьиле фейи чIехи дяведа иштиракна. И дяведа Къази Мегьамед кьегьалвилелди гьелек хьана. Адалай гуьгъуьниз Гемзет бег имамвиле хкяна ва Ярагъвиди гьадазни гзаф куьмекар гана. (Килиг: Имам Гази-Магомед (на аварск.яз.). Махачкала, 1993. С. 103).
Исмаил Ярагъвиди Гимридин дяведа Малла Агьмеда ва Сулейман эфендидини иштирак авурди ва гьабурни и ягъунра гьелек хьайиди къалурзава. (Килиг: Арабские рукописи Института Востоковедения АН СССР. Краткий каталог. М., 1986. Ч II. С.422). Ингье эхиримжи йисара чна гъилик авур тарихдин чешмейрай малум жезвайвал, Малла Агьмед Гимридин дяведа гьелек хьанач. Вичин танда душмандин жида гьатна ярх хьайи адал залан хер хьана. Гуьгъунлай чкадин лукьманри ам сагъарна. Сулейман эфенди лагьайтIа, Гимрида гьелек хьана.
А чIавуз чкадин гьакимри урус пачагьдин пад кьазвай ва халкьдиз чапхунчийрин аксина женг чIугваз манийвал гузвай. Гьавиляй Гьемзет бег кIвенкIве чкадин гьакимар муьтIуьгъариз алахъна. И кардал гьалтайлани Ярагъвиди адаз мукьувай куьмекар гана. Ада Гьемзет бегдал ракъурай са чарче кхьенай: «Урус пачагь ханарин ва беглерин куьмекдалди чи чанда кичI тваз алахъзава. Ингье и кичI алатда, зи хва. Чна гьам ина, гьам Ахцегьа, гьам Къубада ва гьамни Белоканда имамат туькIуьрна кIанда». (Описание экспедиции дагестанского военно-окружного начальника М.П.Ланского в Северный Дагестан против Гамзат-Бека. Газ. «Дагестанская правда», 17 сентября 1994 г.).
Сифте яз имамат туькIуьрунин месэла къарагъарай Шейх Мегьамед Ярагъвиди и кардихъ галаз алакъалу яз Малла Агьмедавай вичин кIеретIни галаз Къубадиз хъфин тIалабна.
Къубада
Шейх Мегьамед Ярагъвиди фагьумзавайвал, Къуба вилаятда имамат туькIуьрун патал генани гзаф мумкинвилер авай, вучиз лагьайтIа инин агьалияр чапхунчийрихъ галаз ара датIана женг чIугваз гьазур тир. 1832-1837-йисара и агьалийрин кьиле цIехуьлви Гьажи Али Аскер, хуьлуьхъви Гьажи Мегьамед, хьиливи Ярали, яргунви Шихмегьамед, тIигьиржалви Эмирали, къубави Усман эфенди, куьснетви Селим хьтин кьегьал ксар акъвазнавай. Абуруз Къубадин комендант Гимбутакай нарази тир са бязи хуьрерин старшинайри, яргунви Алескер бегди, лакарви Шагьнамазан хва Велибега, мучугъви Мегьамедан хва Рзахана, ясабви Шерифалиди ва масабуру куьмек гузвай. (Килиг: ЦГВИА. Ф. ВУА. Д. 6356. Л. 19-39).
Къубадиз хквезвай Малла Агьмедан кIеретI Самур вацIун къерехда полковник Клюги-фон-Клюгена регьбервал гузвай Абшерон полкунал дуьшуьш хьана. Дагъвийри чапхунчийрин аксина тухузвай женгер къати жез акурла Къафкъаздин сердерди Абшерон полк Темир-Хан-Шурадиз ракъурун патал эмир ганай. Гьеле 1832-йисуз Гимридин дяведа иштирак авур Клюги-фон-Клюгеназ лезгийри вич Къубадай регьятвилелди ахъай тийидайди хъсандиз чизвай ва гьавиляй виридалайни тежрибалу, викIегь батальонар полкунин кIвенкIве кутунвай. ГьакI ятIани лезгийрин кIеретIри рехъ тирвал са шумудра абуруз басрух ганай. И ягъунра урусрин аскерар гзаф телеф хьаначтIани, абуру са кьадар яракьар квадарна. Са анжах хьиливи Яралиди абурувай 300 кьван тфенгар къакъудна. Гьажи Мегьамедан ва яргунви Шихмегьамедан кIеретIри са кьадар аскерар телефна герек тир суьрсетар гъилик авуна.
Малла Агьмедаз эвел полкунихъ галаз дяведик кьил кутун тавуна, чинебан рекьерай тIуз Къубадихъ физ кIан хьана. Ингье полкунин кIвенкIве авай батальонди лезгийриз гуьлле гайила маса чара амукьнач. Малла Агьмеда чIехи къиргъиндиз рехъ тагун патал вичин кIеретI там галайнихъ ялна ва гьанай аскерриз гуьлле гана. Са шумуд сятда кьиле фейи ягъунра кьве патайни са кьадар инсанар телеф хьана.
Малла Агьмеда дяве яргъал финикай игьтият ийизвай, вучиз лагьайтIа урусри тупар кардик кутун мумкин тир. Адаз 400 кас авай кIеретIдивай полкунин хурук таб гуз тежедайди хъсандиз чизвай. Гьавиляй кIеретI тамун къалин чкайриз ялна. Ингье бахтунай хьиз, урусри женг давамар хъувунач. Штабс-капитан Л.Богуславскиди кхьизвайвал, полковник Клюги-фон-Клюгеназ лезгийрихъ галаз кьил кьаз кIан хьанач, вучиз лагьайтIа полк Темир-Хан-Шурадиз вахтунда агакьарна кIанзавай.
Абшерон полк Къубадай акъатунихъ, гьакIни Малла Агьмедан кIеретI иниз хтунихъди чкадин женгчи агьалияр патал са кьадар къулай шартIар арадал атана ва абур хуьлуьхъви Гьажи Мегьамед, хьиливи Ярали, цIехуьлви Гьажи Али Аскер, тIигьиржалви Эмирали
хьтин кьегьалар кьиле аваз чIехи бунтуниз гьазур жез гатIунна. Халкь ацIанвай цавар хьиз, са цIайлапан ягъунихъ бенд тир. (Килиг: ЦАР, III отд., 4 эксп., д. 150. Показание руководителя восстания Гаджи-Мамеда во время следствия его ареста).
1837-йисан сифте кьилера урус пачагьдин гъилибанар Варшавадиз ракъурун патал лезги хуьрерай атлуяр кIватIиз алахъайла, къенер кузвай халкьдивай мад эхиз хьанач. Атлуяр кIватIзавайди я лагьана мад гъилера вич тарашзавай чапхунчийрин ва чкадин гьакимрин аксина женг къарагъарун патал и кар халкьдиз багьна хьана.
КIвачел къарагъун патал маса багьнаярни авай. Виридалайни кар алайбурукай сад залан налогар тир. Халкь гзаф кесиб тирвиляй ада налогар гуникай кьил къакъудзавай. Ихьтин ксариз вирина жаза гузвай. Генерал-майор Пестела малумат гайивал, анжах Куьреда 1836-йисуз налогар гуникай кьил къакъудай 2 агъзур кьван лезги гуьлле гана кьенай. Император I Николая Къафкъаздин сердер фельдмаршал И.Паскевичаз «вири дагълу халкьар чилерикай, иллаки аранда авай чилерикай магьрум авуна абур недай-хъвадай затIар авачиз туна муьтIуьгъ хьуниз мажбур ая» (Кавказский сборник. Тифлис, 1887. С.150) лагьана буйругъ гайидалай кьулухъ налог кIватIзавайбур ва чкадин гьакимар мадни пехъи хьанвай. Гьатта «агьалийри цин, рекьерин ва кьушундин патахъай гузвай налогар, гьакIни маса пулар чкадин гьакимри гьукуматдин хазинадиз гун тийиз чпиз серфзавай» (АКАК, т. VIII док. №1. С. 11).
Ихьтин гьахъсузвилер себеб яз ара-ара къалар акъатзавай. 1837-йисан апрелдин эхирра Къубадин комендант полковник Гимбута ракъурай аскерри Аварандин агьалияр тарашна инай вишералди балкIанар, кIалер, хипер тухудайла Малла Агьмедан кIеретIди абур элкъуьрна юкьва туна ва аскерривай жемятдин малар вахкун тIалабна. Аскерри и тIалабун кваз такьурла Малла Агьмеда абуруз басрух гана ва комендантдин гъилибанар вири яна кьена. И вакъиадилай кьулухъ полковник Гимбута аваранвияр муьтIуьгъарун патал хуьруьз кьве рота ракъурна. Гила Малла Агьмеда цIийи ягъунрик кьил кутуна кIанзавай.
Къубадин комендант полковник Гимбута кьве рота аскерар ракъурнавайди чир хьайила, аваранвияр вири кIвачел къарагъна. Малла Агьмеда хуьруьз агакь тавунмаз аскеррин вилик пад кьун къетIна. Аскерриз тамарай тIуз Аварандал вегьиз кIан хьана. Ингье абуруз лезгийри чпин рехъ атIанвайди чизвачир. Аваранвийри тарарин далдадихъ акъвазна тфенгар аскеррал туькIуьрнавай. ГьикI ятIани и кардикай хабар кьур чапхунчийриз са легьзеда вилик цIар кIарна арадай акъатиз кIан хьана. Абуру басрух гун кумазни лезгийри рекьиз къванер авадарна. Кханай балкIанрин ванери аскерар чаш туна. Идакай менфят къачур Малла Агьмедан кIеретIди абурал марф хьиз гуьллеяр къурна. Ягъунра цIудралди аскерар телеф хьана. Сагъ амукьайбур катна чпин чан куьтягьиз алахънатIани, вири есирда гьатна. Малла Агьмеда абурун яракьарни балкIанар вахчуна чеб саламатдиз ахъайна. Са аскердив комендантдив агакьарун патал чар кхьена вугана. Ада кхьенвай: «Полковник, ви аскерар телеф хьунухь за гьайифар чIугвазва. Ингье мад гъилера басрух гуз кIан хьайитIа, жуван гьайиф чIугу.» (Килиг: ЦГВИА. Ф. ВУА. Д. 6356. Л. 19-39).
Чар кIелай комендантдивай рикI авуна мад гъилера Аварандал вегьиз хьанач. Идалай гъейри чкадин агьалийри датIана адан гьахъсузвилерикай шикаятарни ийизвай.
Гимбутан гьахъсузвилер
1837-йисан 6-июлдиз Муьшкуьр магьалдин агьалийри комендантди ва чкадин гьакимри чпиз гьихьтин зулумар ийизватIа Къафкъаздин сердердиз шикаятнай. (Килиг: ЦГИА Грузии. Ф. 8. Д. 4118. Л. 122,125). Гимбутан гьахъсузвилерикай Шишпара магьалдин агьалийрини 1837-йисан июлдин вацра 96 касдин къулар алаз Дагъустан округдин кьил генерал-майор Реуттаз шикаятдин чар ракъурнай. И чарче абуру Гимбута чпиз гьихьтин зулумар ийизватIа къалурайдалай кьулухъ кхьенай: «…Ада, Гимбута Варшавадиз ракъурун патал чавай гужуналди итимар тIалабзава. Им вучтин кар ятIа чирун патал чун Жагъажугъ вацIун кьере кIватI хьана. И береда Шабран магьалдин агьалийрини Кьудял кIеледа кIватI хьана веревирдер ийизвай. И месэладикай хабар кьур комендант Гимбута кIеледиз атанвай нуфузлу ксар, агъсакъалар гатаз туна ва абур чпин кIвалериз чукурна. Чи кьилив Мамед Риза бег ракъурна. Адани квез Урусатдин начальникриз табий жез кIанзавач лагьана, буьгьтенар вегьена, жемятриз кичIерарна… Гьа ихьтин гьахъсузвилер фикирда кьуна, чна Квевай Гимбут комендантвилин къуллугъдилай алудун тIалабзава.» (ЦГИА Грузии. Ф. 8. Д. 4118. Л. 93,96).
Гуьгъуьнлай Уьнуьгъ, Хуьлуьхъ, Жек, Будугъ хуьрерин ва Рутул, Ахтыпара, Алтыпара, Докъузпара магьалрин агьалийри генерал-майор Реуттаз Гимбутакай шикаятар авуна. (Килиг: Мад гьана, ч. 83-86).
Комендантди а чIавуз 645 кIваликай ибарат тир Къуба шегьердин агьалийризни гзаф зулум ийизвай. Гьавиляй къубавийри Къафкъаздин сердердиз кхьенай: «Жанаби Гимбут Къубадин комендантвилин къуллугъдал тайин хьайидалай кьулухъ чун гьар жуьредин кIевера тваз, пуд йисан къене чавай 2700 манат къизил пул артух кIватIнава… Адан гьахъсузвилерикай чна генерал Кокановаз шикаятар авунатIани, са нетижа хьанач. Комендантди лагьайтIа, чун генани кIевера туна, чна винидихъ къалурай пуларилай гъейри чавай мадни 3000 манат къизил пул кIватI хъувуна… Ада чун Къуба кIеледин цлар эцигиз мажбурна, ахпа абур чукIурна, кьвед лагьай гъилера эхцигиз туна…» (ЦГИА Грузии. Ф.8. Д.4118. Л.120)
Гьа ихьтин гьахъсузвилер акваз Муьшкуьрдин агьалийри Къафкъаздин сердердивай тIалабнай: «ЧIехи жанабидиз малумат гуналди чна адавай къанундиз акси гьерекатар ийизвай комендант Гимбут, гьакIни чаз къарши вири гьахъсузвилера адахъ галаз санал иштиракзавай таржумачи Асланов, Мегьамедхан бег, Жаферкъули агъа къуллугъдилай алудун тIалабзава.» (ЦГИА Грузии. Ф.8. Д.4118. Л.122,125)
Комендантди вичиз кIандайвал девран гьализ акур наибри ва чкадин маса гьакимри халкьдин кьилел мадни гзаф цIай къурзавай. Идан гьакъиндай Азербайжандин тарихчи А.Сумбатзадеди икI кхьенва: «Санлай къачурла, наибрин гьахъсузвилерин и кьил а кьил авачир: гьукуматдин крар патал 100 араба герек тиртIа, абуру 300 тIалабзавай. 100 араба кардик кутуна, 200 арабадин патахъай пулар къачузвай. Наибри халкьдивай гьукуматди къачузвайдалай артух налогар къачузвай…
Халкьдин хам алажунин карда чкадин киричийри - Жаферкъули агъа Бакиханов, Къурбан Нифталиев, Гьажи Амин, Исмаил Мамедкъули, Зейнал
хьтин ксари ва масабуру мукьувай иштиракзавай.» (Сумбатзаде А.С. Кубинское восстание. Баку, 1961. С.64, 122,125). Гьа ихьтин гьалар акур Малла Агьмеда меслят гъун паталди Шейх Мегьамед Ярагъвидин ва Имам Шамилан кьилив фин къетI авуна.
Имам Шамилан кьилив
Шамилаз а вахтунда Куьредин ва Къубадин вири лезгияр кIвачел къарагъна кIанзавай. 1837-йисан март-апрель варцара адан агалкьунар мадни гзаф хьанвай. Генерал П.Х.Граббеди малумат гайивал, «и агалкьунар себеб яз Куьредин ва Къазикъумухдин ханлухар, Акуша, Кара Къайтагъ, Табасаран, Самурдин азад жемиятар югъ-къандивай адан (Шамилан - М.М.) таъсирдик акатзавай.» (ЦГВИА. Ф. ВУА. Д. 6399. Л. 16).
Шейх Мегьамед Ярагъвидин меслятдалди майдин сифте кьилера вичин кьилив атанвай Малла Агьмед акурла Имам Шамилаз хвеши хьана. Ада март-апрель варцара Къубада кьиле фейи вакъиаяр хабар кьурдалай кьулухъ, а чIавуз кIвачел къарагъай ксари къетIивилелди женг чIугун тавуна кIвалериз хъфиналди дуьз гьерекат авунач лагьана. «Куьн атлуяр кIватIдач (Варшавадиз ракъурун патал - М.М) лагьай гафарин ва кагъазрин чIалахъ жемир, - лагьана Шамила, - ибур таб гафар я, абуру атлуяр мадни кIватI хъийидайди я. Чапхунчийрин пацукай хкатун, азад хьун паталди виридалайни хъсан рехъ гъиле яракь кьуна гъулгъула къарагъарун я.» (ЦГВИА. Ф. ВУА. Д. 6356. Л. 19-39).
Шамила Малла Агьмедаз вичиз лезгийрин куьмек герек тирди лагьана. Адаз лезгийрин куьмекдалди вичин агалкьунар мягькемариз кIанзавай. Гьавиляй Молла Агьмедав вугана къубавийриз чар ракъурна. Им Имам Шамила Къубадин лезгийриз кхьенвай сад лагьай чар тир. Малла Агьмеда а чар майдин вацран юкьвара хуьлуьхъви Гьажи Мегьамедав агакьарнай. Майор Ищенкоди подполковник Гринфельдаз ракъурай рапортда къалурнавайвал, и чарче Имам Шамила Къуба вилаятдин лезгийриз гъазаватдиз къарагъун патал эвер ганвай. Ана кхьенвай: «…Мусурманар! За Ашильтадин кIаник пачагьдин кьушунар гьикI кукIварнатIа, квез вилералди акуна. Зи са гъапа авай кьегьалри Телетлдин патав пачагьдин кьушунар дарбадагъна, абур чпин вири къуватар зи аксина къарагъаруниз мажбурна. Ихьтин гьалар себеб яз зани Дагъустандин халкьар, гьатта Самбурдин а пата, гьуьлел кьван авай агьалиярни кваз абурун (чапхунчийрин - М.М.) аксина къарагъарна.» (Бушуев С.К. Борьба горцев за независимость под руководством Шамиля. М. - Л., 1936. С.85).
Тарихдин чешмейрай аквазвайвал, Шамилан сад лагьай чарчи Къубадин лезгийриз са акьван эсер авунач. Вучиз лагьайтIа чар абуру геж, наразивилер къалурзавай ксар секин хьана чпин кIвалериз хъфейдалай кьулухъ къачунай.
Малла Агьмеда фагьумзавайвал, халкь кIвачел къарагъарун патал кьвед лагьай чар герек тир. Гьавиляй ада мад гъилера Шамилан кьилив фин къетI авуна ва са кьадар вахтундилай вичин са шумуд атлуни галаз Дагъустандиз рекье гьатна.
Кьвед лагьай чар
Шамилан кьвед лагьай чарчи гъулгъуладиз гьазур жезвай халкьдик руьгь кутунай. И гъилера Гьажи Мегьамедав чар Малла Агьмеда ваъ, маса ксари агакьарнай. Вичив чар ни ва гьикI вуганатIа Гьажи Мегьамеда икI лагьанай: «Зун жуваз герек яз Вини магьалдин ЦIехуьлрин хуьруьз фейила тIигьиржалви Рзахана зав чар вугана ва лагьана хьи, и чар агакьара лагьайди Шамилаз мукьва ксарикай Эмирали я. Зи, Иляс бегдин, муругъви Гьасан бегдин, Хуршудан ва маса старшинайрин тIварцелди ракъурнавай и чарчел Шамилан кIумпни алай. Чарче ихьтин гафар кхьенвай: «…Гъиле яракь яхъ, чи дин ва адетар такIан ксарин аксина женг чIугу. Урусар завай са затI тIалаб жедай гьалда авач, за йифиз-юкъуз абурухъ галаз женг чIугуна чи къуватар артух тирди якъин авунва. Абуру гузвай гьакIан гафарин ва кагъазрин чIалахъ жемир, кисун квез зарар я.» (ЦАР, III отд., 4 эксп., д. 150. Показание руководителя восстания Гаджи Мамеда во время следствия после его ареста. С. 13).
Шамилан кьвед лагьай чарчи Гьажи Мегьамедаз ва халкьдиз гьикI эсер авунатIа а береда сивяй-сивиз фейи «Шамилан чар» манидай хъсандиз чир жезва. Бендер лагьай са бязи ксари малумат гузвайвал, мани 20 бендиникай ибарат я ва адан чIалар туькIуьрнавайди аваранви Малла Агьмед я. Са бязибуру чар агакьара лагьай кас машгьур шаир тIигьиржалви Эмирали тирвиляй шиирни гьада теснифнавайди я лугьузва. Ингье и шаирдин яратмишунар тупIалай авур ксарикай я филологиядин илимрин доктор Мавлуд Ярагьмедоваз, яни масабуруз архиврай ва халкьдин мецерай шаирдин ихьтин шиир гьатнавач. Филологиядин илимрин доктор, профессор Ражидин Гьайдарова ина Эмиралидин хатI авач, ам Малла Агьмедан шиир хьунухь мумкин я лагьанай. Гьар гьикI ятIани, вич 20 бенд я лугьузвай, мани хьиз мецера гьатнавай шиирдин чна 2004-йисуз халкьдивай кIватIнавай бендерин сифте цIарарай ана авай женгчи руьгь гьасятда кьатIуз жеда:
Шамила дагъларай ракъурна хабар,
Вири къубавийриз кIела лугьуз чар.
Имамди кхьена туькIуьрай кагъаз,
КIелзавай ксари кимел, ван алаз.
Гьажи Мегьамедаз женг чIугу лугьуз,
Гавурар Къубадай чукура лугьуз.
Ада лезгийривай ийизвай тIалаб,
Шамилаз мукьвара кIанзавай жаваб…
Имам Шамилаз жаваб
Архивдин материалрай малум жезвайвал, Имам Шамилан чарчи Къуба вилаятдин лезгийриз гзаф эсер авунай ва гьавиляй Гьажи Мегьамеда вичин сифте агалкьунрилай кьулухъ адаз жавабдин чар кхьенай. И чарчин гьакъиндай Гьажи Мегьамеда икI лагьанва: «Агъбил хуьр кьурла, чи кьилив Мегьамед Мирзе хандин мукьва ксарикай Магьмуд эфенди атана ва ада чав хандин тIалабун авай чар вугана. Ханди чи агалкьунрин гьакъиндай вичиз ва Шамилаз гьерекатдин кьиле авай ксарин виридан кIумпар алай чар ракъурун тIалабзавай. Чна и тIалабун кьилиз акъудна Мегьамед Мирзе хандиз ва Шамилаз гьа ихьтин чар кхьена». (ЦАР, III отд., 4 эксп., д. 150. Показание руководителя восстания Гаджи Мамеда во время следствия после его ареста. С.18).
Вилик-кьилик квай ксари августдин вацра Къубадин чIехи бунт къарагъарун паталди къарар Гьажи Мегьамедан рушан мехъерик кьабулна. Ина Мискискадай, Къара-Куьредай, Вини магьалдай, гьакIни Сирт ва Уьнуьгъдере магьалрай бунтуниз гьазурвилер аквазвай 200 кас кIватI хьанвай. Гуьгъуьнлай хьиливи Яралини вичин хва Режебахъ галаз санал Хуьлуьхъиз атана. Ина старшинайри талукь къарар кьабулна ва агьалияр кIвачел къарагъарун патал чпин итимар хуьрериз рекье туна. А чIавуз Къубада военный полицмейстрдин крар кьилиз акъудзавай подполковник Гринфельда жандармайрин чIехиди Бенкендорфаз гайи малуматдай аквазвайвал, Къубадин чIехи бунт 1837-йисан 20-августдиз гатIуннай. Гринфельда икI кхьенвай: «Къуба вилаятдин са шумуд хуьре яракьлу кIеретIар кIватI жезва. И гъвечIи кIеретIрихъ гьихьтин ниятар аватIа бегьемдиз лугьуз жедач. Садбуру абур магьалар дуьз пайнавач лагьана чпин наразивилер къалурзавай ксар хьиз къелемдиз гузва. Масадбуру абуруз старшинайрин ва беглерин суьруьяр тарашиз кIанзава лугьузва». (И.М.Гасанов. Колониальная политика Российского царизма в Азербайджане в 20-60-х гг. XIX в. Ч. I. М, - Л. 1938. С.138).
Гьакъикъатда гъвечIи кIеретIар хсуси тапшуругъар кьилиз акъудун патал туькIуьрнавайбур тир. Абуру чкадин гьакимар алдахарна чеб са бязи беглерикайни старшинайрикай нарази ксар хьиз къалурна кIанзавай. Кьушун арадал гъидай чIехи кIеретI лагьайтIа, Чпиррин хуьре кIватI жезвай. Гьажи Мегьамед иниз атайла хуьре яракьлу 400 кас авай. (Килиг: ЦАР, III отд., 4 эксп., д. 150. Показание руководителя восстания Гаджи Мамеда во время следствия после его ареста. С.14).
Гьажи Мегьамеда вичин малуматда къалурнавайвал, гзаф хуьрерин агьалияр яракьар кьуна Агъбилдиз къвезвай. Ада кьушундикай икI лагьанай: «Чара-чара магьалрай, гьакIни шегьердиз мукьва хуьрерай ара датIана къвезвай яракьлу ксарин кьадар 7000-дав агакьайла, чна шегьердиз басрух гун патал чка хкяна. Чи кIеретIра Къуба вилаятдин вири магьалрай атанвай 12000 кас авай». (Килиг: Мад гьана, ч. 19).
Къубада къарагъай чIехи бунтуникай хабар кьур генерал-майор И.А.Реута Кеферпатан Дагъустандай Дербентдиз хтана кьушун туькIуьрна ва са шумуд тупни кьуна Самур галайнихъ гьерекатна. Самурдин къерехда Ферзали бегдин, Агъабеган ва Малла Агьмедан кIеретIрихъ галаз чин-чинал атай генерал абурухъ галаз женг чIугваз мажбур хьана. Лезгийри генерал Реутан аскерриз кIевелай басрух гана ва абуруз Къубадихъ фидай мумкинвал ганач. Аскерар гзаф телеф жез акур ва и къуватрив вилик фин мумкин туширди кьатIай генерал элкъвена Дербентдиз хъфена. (Килиг: ЦГВИА. Ф. ВУА. Д. 6356. С. 17).
Идалай кьулухъ вичихъ лугьуз тежедай кьван чIехи алакьунар авай хьиливи Яралиди 200 казак есирда кьуна. Ахпа ада ЦIуру Худат хуьруьн мукьув бине кутунвай урусрин гарнизондин пемпе цавуз акъудна. Гьа ихьтин агалкьунри бунтчийрик руьгь кутуна ва абур Къуба шегьер кьаз гьазур хьана. Ингье абурувай шегьер кьаз хьанач.
Къуба вучиз кьаз хьанач?
И суалдиз са бязи тарихчийри ва архивдин материалри ихьтин жаваб гузва: «Са шумуд юкъуз Къуба блокадада хвейи Гьажи Мегьамед хъуьтуьл къилихрин инсан тирвиляй ада къетIидиз гьерекат авунач». (Килиг: Винидихъ къалурай чешме, ч. 21). Гьакъикъатдани Яралиди Гьажи Мегьамедавай датIана цIийи тактика хкягъун, геждал вегьин тавуна шегьер кьун тIалабнатIани, ада анжах вичиз чидай рекьерикай менфят къачуна ва садални меслят тагъайвиляй гъалатIриз рехъ гана. ГьакI ятIани Ярали кьиле аваз са кьадар лезгияр «инсандивай физ тежер сал къаярилай элячIна, чIехи четинвилелди, гьар кас чара-чара, са-сад шегьердив агатна, ахпа санал кIватIал хьана кIеледиз гьахьна. Абуру сал куьчейрай тIуз шегьердин майдан кьуна». (Килиг: ЦГВИА. Ф. ВУА. Д. 6356. С. 18). Са бязи чешмейра шегьердиз 600 кас, Гьажи Мегьамедан малуматда са агъзур кьван яракьлуяр гьахьнавайди къалурнава. Яралиди 6 сятдин къене урус аскеррихъ галаз датIана женг чIугунатIани, Гьажи Мегьамедавай адаз куьмекар ракъуриз хьанач. 5-сентябрдин нянин сятдин 5-даз Ярали 500 касни галаз шегьердай акъатна.
Пакад юкъуз, «6-сентябрдиз бунтчийри мад гъилера шегьердал вегьена, амма чеб гзаф телеф жез акурла кьулухъ чIугуна чувудрин слобода кьуна ва гьанай, гьакIни багъларай ва маса чкайрай гарнизондиз гуьлле гуз эгечIна». (Мад гьана, ч. 20).
Са шумуд йикъан къене чпин женгинин юлдашривай шегьер кьаз тахьайла, Ферзали бегдиз, Агъабегаз ва Малла Агьмедаз чпин къуватар Къубадихъ ялиз кIан хьана. Гьа и чIавуз Куьредайни са кIеретI атана. КIеретIдин чIехида Малла Агьмедав Шамилан тIалабун агакьарна. Имамди вири къуватар кIватIна, геждал вегьин тавуна шегьер кьун тIалабзавай. Геж авуртIа, урусри Къубадиз цIийи къуватар ракъурун мумкин тир. Малла Агьмед тадиз вичин кIеретIдай цIуд касни галаз Къубадиз атана ва ада Гьажи Мегьамедав Шамилан тIалабун агакьарна. Ингье бунтунин чIехидавай мад гъилера къетIи къарар кьабулиз хьанач. Душманди лагьайтIа, идакай менфят къачуна. Дербентдай генерал-майор И.А.Реута, Ширвандай инин комендант полковник фон - Ашенербена Къубадиз кьве агъзур аскер ракъурна. (Килиг: Мад гьана: ч. 21-22).
И къуватар тIимил тирди фикирда кьур урус пачагьди гьакIни Къубадиз алава яз кьушун ракъурна. Абурукай сад Дагъустанда Имам Шамилахъ галаз женг чIугвазвай генерал-майор К.К.Фезедин кьушун тир. «Барон Розенан буйругъдалди Фезеди 3222 аскер ва 14 туп гваз Самур галайнихъ гьерекатна». (Килиг: Кавказский сборник, т. VIII, с. 110). Кьвед лагьай кьушундиз Жар-Белокан вилаятдин кьил генерал-майор Севарсемидзеди регьбервал гузвай. (Килиг: Мад гьана, ч. 111).
Тарихдин чешмейрай аквазвайвал, кьушунри «гьахълуди, гьахъсузди чир тавуна чпин вилик акъатай вири инсанар са кьиликай вагьшийри хьиз тарашзавай. Гьа и карди динж агьалийрин ва бунтчийрин рикIе кичI твазвай». (Килиг: Кавказский сборник, т. VIII, с. 116). Гьавиляй Гьажи Мегьамедан кьушундай гзаф инсанар чпин хизанар вагьшийрикай хуьн паталди кIвалериз хъфена. Гьам и кар, гьамни Мегьамед Мирзе ханди лезгийрикай кьушун туькIуьрна вичин винел ракъурнавайди фикирда кьур Гьажи Мегьамеда Къуба кьун тавуна яракьлуяр кIвалериз ахъайна. Женгинилай гъил къачуна хайи хуьруьз хтай ам вичин хизанни галаз Куьредиз фена. Ина Мегьамед Мирзе ханди вичин дуст Гьажи Мегьамед ва адан хва Навруз есирда кьуна урус пачагьдин гъилибанрив вугана. Гьа икI, гъулгъуладин чIехибурукай мадни са шумуд кас есирда кьуна. Амма хьиливи Ярали кьаз хьанач ва ада 1838-йисузни урусрин кьушундихъ галаз женг давамар хъувуна. И женгера Малла Агьмедани иштиракна. Вичел залан хирер хьайи ам женгинин юлдашри са дагъдин хуьруьз тухвана. Ина са шумуд вацралай Малла Агьмеда вичин дуьнья дегишарна.
Архивдин материалрай аквазвайвал, урус пачагь I Николаян буйругъдалди гъулгъуладин чIехибурукай 43 касдиз жаза гун патал Бакуда хсуси военный дуван кардик кутуна. Чапхунчийривай сиягьда чпин тIварар гьатнавай ксарикай Гьажи Мегьамедни галаз 37 кас кьаз хьана. Ярали кьиле аваз арадай акъатай 6 кас абурун гъиле гьатнач. Сад лагьай сиягьда Малла Агьмедан тIвар авач. Гуьгъуьнлай майор Ищенкоди туькIуьрай сиягьда 24 касдин тIвар гьатнава. Мадни кьунвайбурун арада Малла Агьмедан тIвар гьалтзавач. (Килиг: ЦГВИА. Ф. ВУА. Д. 6356. Л. 19-39). И делилри Малла Агьмед гьа хьиливи Ярали хьтин гзаф викIегь кас тирди субутзава.
Гуьгъуьнлай малум хьайивал, ихьтин кьегьал лезгийрикай игьтият ийизвай I Николая дуван яргъал вегьин тавуна, фаддаказ, бунтчийрин гегьенш къатар галачиз, анжах гъулгъуладин себебкарриз жаза гун шартIуналди кьилиз акъудун тIалабнай. Гьавиляй военный министр А.И.Чернышева Къафкъаздин сердер барон Г.В.Розеназ ихьтин чинебан эмир ганай; «…Къубадин гъулгъуладин тахсиркаррин дуван жезмай кьван фад, чпин кьадар гзаф тир муькуь тахсиркарар желб тавуна кьилиз акъудна кIанзава». (Килиг: ЦГВИА. Ф. ВУА. Д. 6356. Л. 110).
А.И.Чернышеван эмир кьилиз акъудай корпусдин командирди ва военный комиссияди Гьажи Мегьамедаз зулумар авуна гуьлле гана. Адан куьмекчийрикай мад са шумуд кас икI кьена. Амайбур Сибирдиз суьргуьн авуна. Императордин буйругъдалди Гьажи Мегьамедан хва Навруз яшамиш хьун патал Калугадиз ракъурна кIанзавай, амма ам 1838-йисан 17 октябрдиз лазаретда цIай атана кьена. (Килиг: ЦГИА Грузии. Ф. 8. Д. 4861. С. 5, 12).
Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ
"САМУР" газет
Добавить комментарий