Гьуьжетар герек я, амма…

«Чlал – тарихдин цlаярай
Сагъ акъатай дарамат.
Къе адаз къайгъусузвал 
Тушни чlехи аламат?»
Зерифа КЬАСУМОВА

   Чlалан месэлайрикай, иллаки гуьнгуьна авайвилел шак алайбурукай, эхиримжи вахтара метлеблу ихтилатар, гьуьжетар кьиле физва. Шад жедай кар я, чlалан къайгъударар артух жезва. Макъаладин эпиграф яз къачунвай цlарарин кирамди чlалаз къайгъусузвал авун гьахълудаказ чlехи аламатдай гьисабзава. 
  Гьуьжетар герек я, амма гъизвай делилар илимдин гьакъикъатдиз мукьвабур хьун лапни герек я, гьикl хьи, акси дуьшуьшда менфятдихъ галаз сад хьиз чlалаз зарарни хьун мумкин я. 
   «Фейсбук» соцсетда зал и мукьвара «Алам» журналдин эхиримжи нумрайрикай сада чапнавай, Юсиф Халилован къелемдикай хкатнавай «Чlал халкьдин девлет я» макъала дуьшуьш хьана. 
   «Чахъ и чIал хуьзвайбурни ава, чIурзавайбурни, вад-цIуд йис са патахъ фидамаз ам тамам рикIелай алудзавайбурни», - кхьизва гьуьрметлуда. 
   Макъала эхирдалди кlелайдалай гуьгъуьниз зун хиялдик акатна: «Макъаладин кирам чlал хуьзвайбурун жергедай яни, чlурзавайбурун яни, тахьайтlа, патахъ фена 5-10 йис хьайила, ам рикlелай алудзавайбурун?». Хсуси веревирдери зун ахьтин са сефилардай фикирдал гъана хьи, ам, макъаладин кирам, асул гьисабдай сад лагьайбурун жергедик акатзаватlани, гьайиф хьи, нетижаяр кьвед лагьай жергединбуруз гзаф ухшар я. Шак алачиз, и кардиз кирамди чеб якъинбур тушиз гъанвай делилри шагьидвалзава. 
   Эвел къейд ийин, кирамди къарагъарнавай месэладихъ важиблувал авайвилел садавайни шак гъиз жедач. Кьилди къачуртlа, чlалан терминар гьелени тамамвилелди тартибда гьатнава лугьуз жедач. 
   «… чи грамматикада авачир гьал – падеж; сифет – прилагательное; хабар – сказуемое; цlараф – предложение ва маса гафар хьанайтlа мадни хъсан туширни?» - теклифдин жуьреда суал эцигзава кирамди. Чпикай ихтилат куднавай терминар чи чlала лезги жуьреда хьун гзаф хъсан кар я. Амма кьуд пад фагьумна, дуьз жуьреяр хкяна кlанда. 
   Гузвай теклифар, гъизвай делилар чlалакай менфят къачузвай вири ксаривай, иллаки муаллимривай,  инкар ва я тестикь тахьунизни фикир гун важиблу я. Мисал яз, сказуемидин чкадал хабар кхьин теклифдалди вилик, чи чlала «хабардин предложение» хьтин термин авайди рикlелай ракъурна кlандач. Учебникда чал са тапшуругъдин шартl яз икl гьалтайтlа, чун гъавурда акьада: агъадихъ галай хабардин предложенидай сказуемияр жагъурна, кlаникай цlар чlугу.   Пис-хъсан лугьун тийин, амма им чун вердиш къайда я. Бес чаз чlалан «инкъилабар» (чебни, барбатlвилихъ тухудай) герек яни? Теклифзавай жуьредин терминрикай менфят къачурла гьикl ванзаватlа килигин чун: агъадихъ галай хабардин цlарафрай хабарар жагъурна, кlаникай цlар чlугу. 
   Инал сказуемидин жигьетдай баянар артухан я. Амма предложение гафунин таржума яз чи чlала фадлай малум тир жумла гаф ава.
   Макъалада къейднавай и гафари кlелзавайди иллаки тажубарзава: «Асул бинедлай лезги гафар тир агъун (юзун), аккадарун (акIадарун), аккахьун (акIахьун), жи (чи), зу (зи), ис (йис-йун), кани (кIани), канивал (кIанивал), квалахун (кIвалахун), цуьн (куьн), цIуру (куьгьне), чуьк (цуьк), экъуьн (къекъуьн), якьун (жагъун) ва мс. вишералди гафар нугъатдин гафар яз гьисабзава ва абур “Лезги чIалан орфографиядин словарь” да (Махачкала 1989) къалурнавач».  
   Инал чlалан илимдал бинеламиш хьана, делиларни галаз, баянар гун герек я. Малум тирвал, нугъатрин лексика халкьдин умуми лексикадилай неинки са тайин гуьтlуь хиле ва я чкада ишлемишунилай, гьакl чпихъ са бязи кьетlенвилер хьунулайни тафаватлу жезва. Кьилди къачуртlа, нугъатрин гафариз фонетикадин, грамматикадин ва лексикадинни гафунин мана-метлебдин кьетlенвилер хас я. 
   Чпихъ и ва я маса нугъатда сесерин жигьетдай тафаватлувал авай гафар (месела:  вуш – вуч; чуьн – куьн; кан хьун – кlан хьун; кьилзи – кьилди; экъуьн – къекъуьн; квалахун – кlвалахун; жи – чи ва икl мад) фонетикадин кьетlенвилер авай диалектдин гафарик акатзава. Эгер нугъатрин жуьреяр (вариантар) тир ихьтин гафар вири орфографияда хьайитlа, ам орфография ваъ, «хешилография» жезва.  Гьавиляй чна ихьтин гафар гафарганра гьатнавач лугьуз наразивалзавай Ю.Халилован фикир кьетlивилелди инкарзава. 
   Халисан диалектизмяр чпихъ лексикадинни семантикадин кьетlенвилер авайбуруз лугьуз жеда. Гьабур гафарганра гьатун анжах чlал генгвилихъ финин лишан я. Къелем гвай ксари ахьтин гафарикай кьериз-цlаруз устадвилелди менфятни къачузва. 
   Эхирдай къейд хъийиз кlанзава хьи, чlал са нин ятlани хсуси къажгъанда авай хапlа туш. Гьавиляй чlала фадлай «кlанивал» хьиз тестикь хьанвай кlалуб са себебни, делилни авачиз кьасухдай «канивал» кlалубда кхьин эсиллагь дуьз кар туш ва икl кхьиналди ам Гераклан гьунардай гьисабуни крар къуьлдач. 
   Газетдин са гъвечlи макъалада галай-галайвал чlалан са гьихьтин ятlани месэладиз талукь гегьенш баянар гун намумкин я. Гьавиляй нугъатдин гафарикай, абурун кьетlенвилерикай жуван фикирар, мумкинвал хьайитlа, за гегьенш макъалада раижда ва ам «Лезги чlал» сайтдизни акъудда.  

Куругъли ФЕРЗАЛИЕВ,
Къалажух