Перейти к основному содержанию

Асирдилай яргъи рехъ

Лезги театр

И  йикъара тIвар-ван авай къе­­­лемэгьли, филологиядин илим­рин кандидат Азиз Мир­­зебегова Лезги театрдин 110 йисаз та­лукьарнавай “Асир­­­ди­лай яргъи рехъ” ктаб чапдай акъуд­нава. И темадай ада “Са­мур” газет па­тал са шу­­­муд макъала кхьенва. Агъа­дихъ чна сад лагьай ма­къала чапзава.
     Алай девирда Лезги театрдин яш тІимилариз алахъзавайбур пайда хьанва. Абур Лезги театрдин тарих куьруь авун патал хамарай акъатзава. И чІуру кардал иллаки Дагъус­тандин Меде­ниятдин Минис­терст­вода авай са бязи чиновникар гзаф машгъул я. Абуруз алай йисуз Лез­ги театрдин 110 йисан ваъ, 80 йисан юбилей къейдиз кІанзава. Гьа идалди абуру Лезги театрдин уьмуьрдикай 30 йис атІузва. Амма абуру гьар са халкьдин тарих гьакъикъатда хьайивал къалурун герек тирди ри­кІелай алудзава. Чна и макъала гьахьтинбуруз жаваб яз кхьенва.
     Лезги халкьдин театрдин дувулар дегьзаманайриз фенватIани, чахъ пешекар театр, яни Европадин къайдадин театр, ХХ асирдал къведалди авачир. Ам гьа асирдин сифте кьиле лезги интеллигентрин милли къанажагъ хкаж хьунихъ галаз алакъалу яз арадал атанай. 
     Малум тирвал, ХІХ асирдин эхиррилай Бакуда нафтІадин санайи вилик финихъ галаз алакъалу яз, и шегьерда медениятни вилик физвай. Иниз дуьньядин гзаф чкайрай инженерар, муаллимар, алимар, артистар, карчияр ва маса кеспийрал машгъул ксар къвез га­тІуннай. Бакудиз дуьньядин гзаф чкайрай къвезвай харусенятдин устадри ина концертар гузвай, тамашаяр къалурзавай. И шегьерда туьркверин (азербайжанвийрин), урусрин, чу­вудрин, эрменийрин театррин труппаяр арадал атанвай, наф­тІадин магнатри ина театрдин дараматарни эцигнавай.     
     ХХ асирдин сиф­те кьилера Ба­куда уьмуьрзавай ва ина наф­тІадин мя­денра кІва­­лахзавай лезгийрин кьадар амай миллетрив ге­къигайла гзаф тир. Гьа­виляй лезги чІа­лал сифтегьан тамаша Бакуда гьазурун ва ам чкадин лезгийриз къалурун дуь­­шуьшдин кар ту­шир. Эхи­римжи йи­сарин делилри къалурзавайвал, Лез­ги те­атр 1906-йи­суз ваъ, 1905-йисуз арадал атан­ва. Ам Ба­куда наф­тIадин мя­денра кIва­­­лах­завай лезги фя­лей­­рин «Фа­­рух» же­миятдин куь­мек­дал­ди кІва­чел акьал­­т­­най. Те­атр чIехи ва­тан­­перес ва маарифчияр тир Ид­рис Шам­халова,  Гьа­сан Кис­рие­ва, Ха­лил Гьуь­сей­нова, Ашур­­бег Ашу­­ра­лиева, Жавад Ме­­жи­до­ва, Умуд­­­хан Ме­жи­дова, Къази­ме­гьа­мед Алибе­гова, Абду­рагь­ман Али­­бегова ва масабуру арадал гъанай.  
     Гуьгъуьнин йисара лезги сегьнедиз Сефербег Агъабалаев (1890-1964),  Бабахан Бабаханов,   Абдул­латиф Межидов, Жалал Межидов (кхьираг Къияс Межидован стха), Мегьамед  Эфен­диев, Р. Мугъулов, Абдулазиз Мегьа­медов, Нуреддин  Дагъларов, Малик Гъаниев ва масабур атанай. Абур вири сегьнедин рекьяй чирвилер авачир ксар тир.  ЯтІани рикIе театрдиз чIехи ашкъи, халкь маарифлу, савадлу авунин кардиз   гьевес авайвиляй абур и четин кардик экечІнай ва уьмуьрдин эхирдалди абуру и сенятдин ибадатханадиз къуллугънай.
     Лезги театрдин сад лагьай тамаша «Буржали» я. Сюжет лезги фольклордай къачунвай и пьесадин автор ва ам сегьнедал эцигай режиссер Идрис Шамхалов (1877-1944) тир. Идрис Шамхалова уьмуьр­дин эхирдалди гьам режиссервилин, гьам актервилин, гьамни драматургвилин кІвалах давамарнай. Тамаша сад лагьай сеферда Бакудин Сурахани поселокда  сегьнедал эцигнай. 1906-йисуз лезги гьевескарри и тамаша Ахцегьани къалурнай. Вучиз лагьайтІа Бакуда сифтегьан тамашада иштиракай актеррин са пай ахцегьви фялеяр тир. Абур зулуз ва хъуьтІуьз Баку­дин нафтІадин мяденра кІвалахиз, гатфаризни гатуз хъфена, Ахцегьа хуьруьн майишатдин кІвалахрал машгъул жезвай. Гьа и девирда, яни хуьруьз хтай вахтунда, абуру чпи Бакуда сегьнедал эцигай тамашаяр Ахцегьани къалурзавай.  
     1914-йисуз лезги артистри урус­рин чІехи кхьираг Л.Толстоян «Сад лагьай шарабчи» пьеса сегьнедал эцигнай. Тамашадин режиссер Гьасан Кисриев, художник Нуьгь Аскеров, эсер лезги чIалаз элкъуьрайди Сефербег Агъабалаев (1896-1964) тир. Тамашада кьилин ролар Идрис Шамхалова, Сефербег Агъа­балаева, Бабахан Бабаханова, Аб­дуллетиф Межидова, Мегьамед Эфен­­­диева ва масабуру тамамарнай. И тамашани жемятди хъсандиз кьабулнай.        
     Гуьгъуьнин йисара, ил­лаки Советрин гьукуматдин девирда театрдин труппади урусрин драматургиядай маса эсерарни эцигнай. Абуруз мисал яз Н.В.Гоголан «Эвленмиш хьун», К.Симонован «Йикъар ва йифер», С.Михалкован «Яру галстук», В.Павлован «Ар­хайин чка», Р.Фатуеван «Дагъ­вияр», Н.Погодинан «Гимишдин дере», Б.Лав­рентьеван «Америкадин сес» ва маса пьесаяр къалуриз жеда. 
    Советрин девирдин сифтегьан йисарилай цІийи гьукумат Лезги театрдин коллективдиз  куьмекар гуз, адан къайгъуда  акъвазиз, адаз даях ва дестег жез эгечІнай. 1920-йисуз адаз гьукуматдин театрдин статус ганай ва адал Ахцегьрин советрин театр тІвар акьалтІнай. Театрдиз вичин дирекция, труппа, печать, штамп, са гафуналди, гьукуматдин идарайриз махсус вири ат­ри­бутар арадал атанай. Артист­рин дуланажагъ хъсан жез га­тІуннай. 
    1927-йисуз Самур округдин исполкомдин кьил Гьажимет Сефе­ра­лиеван эмирдалди Ахцегьрин хуь­­руьн къуза пата 500 кас гьакьдай зал авай театрдин дарамат эцигнай. Ахцегьрин советрин те­атрдин ди­ректор Мегьамед Эфен­диев, художественный руководитель Малик Гъаниев, режиссерарни Идрис Шам­­халовни Сефербег Агъа­балаев хьанай.
     1935-йисуз Дагъустандин ВКП(б)-дин обкомдин ва гьукуматдин къарардалди Ахцегьрин советрин театрдин тIвар дегишарна, адал Гьукуматдин лезги драмтеатр тIвар эцигнай. Гьа идалди ада са Ахцегь райондин ваъ, вири лезги тамашачийрин медени игьтияжар таъминарна кIанзавайди тестикьарнай.
Сураханида авай Лезги театрди лагьайтIа, 1939-йисалди тамашаяр къалурнай. 1939-йисуз театр агалнай, коллективдиз тамашаяр къалурун къадагъа авунай.

 Азиз МИРЗЕБЕГОВ,
филологиядин илимрин кандидат
"САМУР" газет

Рубрика

Добавить комментарий

Ограниченный HTML

  • Допустимые HTML-теги: <a href hreflang> <em> <strong> <cite> <blockquote cite> <code> <ul type> <ol start type> <li> <dl> <dt> <dd> <h2 id> <h3 id> <h4 id> <h5 id> <h6 id>
  • Строки и абзацы переносятся автоматически.