Гьамзат ЦIадасади СтIал Сулейманаз бахшай эсерар

ХХ виш йисарин Гомер хьиз вири дуьньядиз сейли хьайи Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманахъ къелемдин дустар гзаф авай. Лезги эдебиятдин зурба векилди рикIин сидкьидай са жерге урус шаиррихъ ва писателрихъ галаз (М.Горький, В.Луговской, Н.Ти­хо­нов, П.Павленко) дуствал хуьзвай. Да­гъустанвийрикай ибур Эффенди Ка­пиев, Абдулла Мегьамедов, АбутIалиб Гъафуров, Рабадан Нуров тир.

КьетIен жуьредин дуствилин ала­къаяр, СтIал Сулеймананни Гьам­зат ЦIадасадин арада авай. Абур Да­гъустандин гьарма сад са хуьре яшамиш жез­вайтIани, кьисметди сад-садахь галаз алакъалу авуна, шаирар са шумуд мярекатдал гьалтна ва чеб-чпихъ галаз мукьувай гуьруьшмиш хьана. 
Малум тирвал, Гь. ЦIадасади Су­лейманаз «Батрак Сулейман» тIвар ган­вай сифте шиир 1932-йисуз бахшнай. И эсердинни чна агъадихъ ахтармишдай поэмадин арада мана-метлебдин жи­гьетдай гзаф мукьвавилер ава.

Гьа са вахтунда Гьамзат ЦIадаса машгьур лезги устаддин эсерар вичин хайи авар чIалаз таржума авунин кардик хьана. Таржумачивилин кIвалахди Гьам­затаз вичин дуст Сулейманан ярат­мишунар мукьувай чирдай мумкинвал гана. Ада, СтIал Сулеймана сатирада цIийи гаф яз лагьанвай, «Кавхадиз» ва «Орджоникидзе кьейила» шиирар авар чIалаз таржума авуна.

Дагъустандин халкьдин шаир Гьамзат ЦIадасади вичин рикIел хкунра мад са кар алай фикир тестикьарзава: СтIал Сулейманаз 1936-йисан 22-февралдиз Ленинан орден гана лагьай хабарди ам гзаф шадарна. И вакъиадин гьакъиндай ада чкадин «Дагъларин большевик» газетдин чинриз авар чIалал акъудай тебрикунин чарчи ва Сулейманаз бахш­навай «СтIал Сулейманаз Ленинан орден гана» шиирди шагьидвалзава. И кьиляй лугьун хьи, авар чIалай урус чIалаз авунвай таржумаяр Дагъустандин Гь.ЦIадасадин тIварунихъ галай ЧIа­лан, Эдебиятдин ва Искусстводин Инс­ти­тутдин илимдин къуллугъчи, фило­логиядин илимрин кандидат Маржанат Набигуллаевадинбур я. Лезги чIалаз таржума авурди и ма­къаладин автор я.
Винидихъ тIвар кьур шиирда лу­гьузва:

Халкьди ваз къелем галачиз къимет гана,
XX лагьай асирда машгьур хьайи ваз.
Гаф ише фидай гана еке гьуьрмет,
КIел-кхьин тийижиз, сад лагьайди хьа­йи ваз.

Ана шаирди вичин эсерралди «эдебиятдин тарихдиз экв ягъуникай» раханва. Устаддин дамах гвачир къилихрикай Гьамзата маса бендина икI лугьузва:

Вичин тIвар рагъни варз хьиз машгьур хьанатIани,
Шаламар дегишарнач СтIалви-ди.
Совет гьукуматди гъил вуганатIани,
Кесиб хесетар тунач дустуни.

Сулейманазни Гьамзат гзаф хуш тир. Адан «Вири Дагъустандин шаирриз, ашукьриз ва писателриз талукьарнавай къагъазда» ихьтин насигьат ава: «За зи дустариз – аваррин шаир Гьамзат ЦIадасадиз ва лезгийрин шаир Хуьруьг Тагьираз акъажунриз (шииратдин рекьяй) эверзава». 

Мана-метлебдин ва туькIуьр хьу­нин жигьетдай кар алай эсеррикай сад – «Сулейманан уьмуьрдин рехъ» поэма я. Ам Сулейман рагьметдиз фейидалай гуь­гъуьниз яратмишнава. Поэмада Гь.ЦIа­дасади шаирдин уьмуьрда кьиле фейи вакъиайрикайни яшайишдин гьа­ла­рикай суьгьбет авунва ва вичин фи­кирар устадвилелди ачухарнава. Эгер Су­леймана вичин «Жувакай ихтилат» эсер прозадин къайдада яратмишнаватIа, авар шаирди Сулейманан кьилел атай агьвалатар шииратдин къайдада кхьена, лирикадинни эпикадин эсер арадал гъанва.

Ина лезги шаир дидедиз гьихьтин шартIара хьанатIа, аял вахтарикай, тахай дидедин патай акур зулумрикай лагьанва. Гьакъикъатда хьайивал, жегьил Сулейман 13 йиса аваз «бахтунин гуьгъуьна экъуьникай», кьуд йисуз Дербентда, кьве йисуз Генжеда батраквал авуникай, азарлу хьуникай, Самаркъандда,  Бакуда фялевиле кIвалахуникай ва икI мад.

Эсерда цIиргъинихъ акална, галай-галайвал Гьамзата ихтилатзава: хуь­руьз хтун, эвленмиш хьун, кIвал эцигун, ахпа Советрин гьукумат малум хьун ва Сулейманан лайихлувилиз къимет гун.
Поэма ихьтин цIараралди акьал­тIарзава:

Шаир кучукайла, пашман тир зун,
Кьейидан кьилихъ акъвазна, кьве чIал лагьана.
Маса дуьньядиз физвай дустуниз сагърай лагьана,
Дердини кьунвай за икI гьарайна:

– Вуна жуван гужлувал, руьгь, чанда авай къуват,
Халкьдиз пайна, гила ксус, стха!
Гевгьер жендек кутуна чилик,
Чун хтана кIвализ, хъсан сят хьуй, дуст!

Гуьгъуьнин 1938-1939-йисара Гь.ЦIа-­­дасади «Ви эсеррал чан алама, Су­­лей­ман», «Ашукь Сулей­ман» шиирар ярат­мишна.

Жуван дуст рикIел хтайла рахада,
РикIе авай дерт къелемдиз ахъайда.
Къелем гъиле авачир шаирдиз ачухарда рикI,
Хъсан хьтин салам ваз, Сулейман.
Къе вун кьена алатнава са йис.

Ахпа гьар бендинин эхирда ихьтин пашман цIарар гьалтзава:

Гьамиша чи рикIера вал чан ала, Сулейман.
Ви паталай вуж хьуй гила, Сулейман.
Чи рикIелай вун садрани фидач, Сулейман.
Вун чилик кутунал чун перишан я, Сулейман.

Вичин дустуни дуьнья дегишарна лагьай пашман хабарди Гь.ЦIадаса гзаф перишан авуна. Сулейманан кьиникьиз бахшнавай «Сулейманан кьиникьикай ван хьайила» шиирда-ишелда ихьтин чIа­лар гьалтзава:

Эгер инсан кьейитIа, адан чкадал маса кас къведа,
Ви чка ни кьада, дуст, халкьдин шаир?
Кьейи кас са хуьруьн дерт я,
Исятда етим хьана вири Дагъустан!

Кьве машгьур шаирдин, СтIал Су­леймананни Гьамзат ЦIадасадин дуствал эхиримжи нефесдалди давам хьана.

Аида ГАШАРОВА,
Россиядин Илимрин Академиядин Дагъустандин Илимдин Меркездин Гь.ЦIадасадин тIварунихъ галай ЧIалан, Эдебиятдин ва Искусстводин Институтдин илимдин къуллугъчи, филологиядин илимрин кандидат
САМУР газет