Сиве цIай авай къари (гьикая)

Уьмуьр ахьтин затI я хьи,
авачир къимет,
Хъел ийимир адакай,
хьайитIан зегьмет.
Четинвал акьалтайтIан(и),
ийимир туба,
Уьмуьр жуван давамрун -
гьам кар я зурба.
- Чал чан аламаз Мурадаз мехъер авуна кIанда, къари, - лагьана Мирзеди вичин кайвани Айнадиз, - рушар тухванва, амайди са Пери я. Вунни кьуьзуь хьанва, зунни...
-Я кьей къужа (Айна “кьей” лугьуз рахадай), гада гьеле армиядиз тефенвайди, зун ахпа адаз гъайи гуни галаз ацукьдани?..
Айна са гуж-баладалди чIалал атана. Вуж гъида, вуж гъидач? 
- Халудин руш Назлу, - лагьана къвалалай гъвечIи Периди. И тIвар сивяй акъатунни сад хьана, Айнадин гъиле авай кIар пичIекар ацIурзавай рушан къуьнелай фена.
- Адаз вуж гъидатIа, заз чизва, вакIан руш, адахъ галаз кIвале жезвайди зун я...

Мурадаз Назлу аял чIавалай кIанзавай. Абуру мектебдани санал, са классда кIелнай. Амма Айнади гьич Назлу це лугьуник хев кутазвачир.
Эхирни Мурада, вичиз Назлу гъайитIа гъида, тахьайтIа вичи мехъер ийидач, лагьана. Дидедай гьарай акъатна:
- Куьн, кицIин веледар, вири са пад я ман, - лагьана ада вичин жуьреда, - за ахпа вуч ийидатIа аквада квез, це лагь, гъваш...
- Я къари, я чан, масан къари, чна свас ваз ваъ, гададиз гъизвайди я. Ша вун Аллагьдиз килиг. Чал ван хьайибур хъуьруьрмир, - лугьуз, минетарзавай кесиб Мирзеди. Къари са тIимил буш хьана.
Мирзе кимел экъечIна. Анал Назлудин буба Жамални ацукьнавай. Мирзеди кьилин ишарадалди Жамалаз къерехдихъ атун теклифна.
- Валлагь, дуст Жамал, - лагьана Мирзеди, - ихьтин са меслят ава. Эгер ви разивал аваз хьайитIа, чаз Назлудик са лишан кутаз кIанзава.
Жамала са чуькьни авунач, дериндай ухьт аладарна, ам яваш камаралди кIвализ хъфена. Адан кефияр са жуьре акур Селимата, адет тирвал, “вахъ вуч хьанва, я къужа, ви кефида эцягъай кас-мас авани, вун курпашман я хьи?” лагьайла, ада гъилин ишарадалди папаз вичин къвалав, дивандал ацукьун теклифна.
- Ваъ, къари, - ада, Селиматан метIел гъил эцигна, Мирзеди авур ихтилат ахъайна.
- Ву-у, я чан Жамал, Назлу гьайиф тушни? - мягьтел хьана Селимат.
- Я залумдин руш, вуч гьайиф я, заз авай дерт масад я: чIехи вах вилик кумаз гъвечIиди гайила, чIехидан пер хадачни? Ахьтин кIвалах авур стхадин дердина зун къени кузмайди я.
- Я чан Жамал, ваз стхадикай вучиз хъел къвезва? Ада суракь акъатай руш гана. ЧIехидини гъуьлуьз тефена амукьнач кьван.
- Дуьз я, гъуьлуьз тефена амукьнач, ятIани, ваз а кесибдин рикIиз гайи кьван азиятдикай хабар авач эхир. 
- Ваз гьинай хабар хьана кьван, вун адан рикIе авачир хьи...
- Ваъ, ваъ, чан къари, завай ахьтин кIвалах ийиз жедач.
Назлу къакъарай акъатнавай карни авач, сифте - чIехиди, ахпа - гъвечIиди…
Мирзедивай вичи авур ихтилатдин жаваб хабарни кьаз жезвачир, я Жамала вичини абурал са ван-сес агакьарзавачир.
Йикъарикай са юкъуз Назлудин чIехи вах Асията дахдиз лагьана:
- Чан дах, ваз минет хьурай, Назлу Мурадаз це, абур гъвечIи чIавалай сад-садаз кIанзавайбур я. Зазни зи кьисмет жагъида. Зун гзаф шад жеда, абур секин хьурай. Жуван вах бахтлу хьунилай чIехи бахт мад жедани?!
Бубадиз акуна хьи, дугъриданни, рушан гафар лап рикIин къеняй къвезва, адан вилера, шадвилин накъварни какахьна, хъвер ргазвай…
- Ингье са няниз Жамалан кIвализ Мирзе, къари ва гъвечIи Пери атана. Вилик квай Мирзеди саламни гудалди, Айнади вичин гъиле авай къенфетар авай къаргъудин кIан кьуна, абур кIвалин чилиз чукIурна. И кар Селиматаз хуш хьанач.
Чи кIвале абур хчалдай аяларни авач хьи, я Айна, - лагьана Жамала. Вуна абур чукIур вучиз авунва?
- Я чан Жамал, къе мехъерин савдаяр ийидайлани, чукIур тавурбур мус чукIурда? Къуй ви кIвалин чилера гьамиша къенфетар хьурай, - рахана къаб алаз Айна.
Савдаяр авуна, мехъерар ийидай югъни тайинарна. Пакадин юкъуз Назлу гайидакай вири хуьруьз ван чкIана. Хуьруьнбуру, вирибуру са сивяй хьиз, чеб-чпиз дигайбур хьана лугьуз, абурун кьисметдал шадвалзавай. Амма Айна югъ-къандавай сугъул тир, адан чин амайдалайни чIулав жезвай. 
...Мехъерар авур йисуз Назлуди медучилище, Мурадани педучилище куьтягьна. Абуруз кьведазни къунши хуьре кIвалах гана. Са йисалай абурун хизан бицIи Замиради къалинарна. Гьа и йисуз Мурадаз армиядин жергейрай эвер гана. Аялни гваз, кIвалахдилайни элячIна, Назлу хуьруьз хтуниз мажбур хьана. Амма и кар къаридиз хуш хьанач.
Назлудивай гьич куьчедизни экъечIиз жезвачир. Нагагь ам булахдал я тахьайтIа, вичин дидедин кIвализ фейитIа, жедайди са эхирзаман тир. Къариди адахъ агъзур жуьредин тумар акалдай. Адакай тийидайди жедачир. Ламран руш, кицIин руш, вакIан руш, гъил къвалак ккIайди, туьтериз экъечIайди, къен ктIайди - ибур Айнадин лап “ширин” гафар тир.
Са сеферда Айнади къунши хуьре авай вичин вахан рушав Мурадаз кагъаз кхьиз туна. Ана, ви паб вичиз кIанивал гьатнава, адаз вуч ийида лугьуз, ам рахкурун патал хцивай разивал гун тIалабна.
Са ара фейила, Мурадан чар хтана. Айнади ам сифте Перидив кIелиз туна. Ана кхьенвай: “...Диде, заз абур ви амалар хьиз аквазва, зун ви гафарин чIалахъ жедач, зун япарихъ ваъ, зи вилерихъ агъада. Заз ам Назлу яз, зи вафалу Назлу яз чида. Ам ваз ваъ, заз гьанвайди я. Заз зи аял чарадан варарай экъечIна, адакай са вуж ятIани къаб алаз рахана кIандач...”
И гафар Перидин сивяй ван хьайила, Айна дели хьана, Перидизни къаргъишарна.
Ам Перидин чIалахъ жезвачир, адаз абур Периди вичи-вичиз туькIуьрнавай гафар хьизни авай. Ада кагъаз вахан рушан патав хутахна. Ахпа курпашмандиз хуьруьз хтай ам са шумуд юкъуз месени гьатна.
Периди Назлудиз Мурадан кагъаздикай чинеба суьгьбет авуна. Суса Пери къужахламишна, са шумуд темен гана, ахпа цлакай куьрсарнавай рамкада авай Мурадан шикилдилай вичин назик тупlap алтадна.
Назлу гьар макъамда къаридин къуллугъда акъвазнавайтIани, Айнадиз ам аквадай вилер авачир. Са сеферда ада сусаз лагьана: “Вун заз, ламран руш, пачагьдин жунгав туш. За къазанмишиз, вунни ви аял хуьзва. Ма, ви аялдиз гузвай ирид манатни, и кьилел алай къайи кIвални, хуьх куьне куьн”.
Мирзе свас патал хъсан тир. Ада гьамиша Назлудин пад хуьдай, адаз лугьудай: “Вуна адаз яб гумир, чан свас; ам завай муьтIуьгъариз хьайид туш. Жув рахамир.
Чара атIайла, Назлу бубадин кIвализ хъфидай. Югъ гьана акъуддай.
- Няни жезва, чан руш, - лугьудай бубади, - вахчуна жуван аялни ахлад кIвализ.
- Я чан дах, зун мад аниз хъфидач, за гьикьван эхи ийида адан гафар: гагь ламран, гагь кицIин руш лугьуз.
- Лугьурай, чан бала, - мадни лугьурай, - ам са бахтсуз дишегьли я, бахтсузди туширтIа, адан сиве ширин мез жедай.
Назлудин кIевивал акурла, бубади мад хълагьдай:
- “Я дахдин, вун авай са къаридихъ галаз туькIуьн тавурла, бес заз ругуд свас ава, абуру ругуда ви дидедиз на хьтин амалар авуртIа, ахпа вуч жеда?
Назлу хъфидай, маса чара амукьдачир.
Гафар-чIаларик кумаз Мурадни хтана. Адаз хуьре муаллимвални жагъана. Гила, фикирзавай абуру, вири четинвилер, азабар кьулухъ галамукьда. Амма Айнади абурув ислягь уьмуьр кечирмишиз тазвачир. Авай са хцизни, халкьдин айибдихъай кичIела, диде кьилди туна, масадан кIвале ацукьиз кIанзавачир.
Назлудиз кьвед лагьай аял хьайила, къариди гамишдикай ацай нек мад абурув вахканач. 
- Куьн гила кьуд кас хьанва, - лагьана ада вилер экъисна, - куьне квез кал къачу, за гамиш заз хуьзвайди я, квез ваъ.
- Я залумдин руш, - лагьана Мирзеди, - чал хуьр хъуьруьрмир, чаз авай са свас, са гада я, и кIвалер, чи мал- девлет мад гьабурунди я, ша вун Аллагьдиз килиг...
- На вуч лугьузвайди я? - вилер экъисна Айнади, - чпиз кал къачурай, зи гаф гаф я. 
Эхирни жегьилри чпиз кал къачуна. “Зи гамиш, ви кал” хьана.
Цур сад тир, кални гамиш кьведни са тIунал кутIуннавай. Къариди, къарагъна, вичин гамиш ацана, нехирдал тухудай, суса-вичин кал. Сусаз амукьзавайди цур михьун тир. Къари свас хтайдалай кьулухъ цуриз хъфидай, калин вилик кумай векьер гамишдин патахъ хъийидай.
Гьа икI вахтар физвай. Назлудин рикI михьиз ханвай: хизан вири са пад, къари са пад. Адан мурад-метлеб Назлу рахкурун тир. Гьиниз хъфида, кIвализ хъфейла, дахди чин гузвач, я Мурада, дидедин тереф хвена, “ахлад” лагьана, атIай гафни лугьузвач.
- Валлагь, чан Жамал, заз Назлудин язух къвезва ман, ам йикъалай-къуз кьураз-цIразва. Вуна адаз кIваляй чин гузвач, ша чна ам хкин. Ана адаз кIвал жедайди туш. Мурадавайни а малкамутдиз са гаф лугьуз жезвач. Мирзе гьич, ада папан кьил гьични кьазвайди туш, - лагьана са нянихъ Селимата.
- Бес, я къари, а вахтунда диде хъфенайтIа, зун, зи гьал гьикI жедай? ГьакI хьайила, жуваз сабур це. А сиве цIай авай къари гьамиша чи Назлудин кьилел аламукьдач. 
Йикъарикай са юкъуз Айнади кIвале нубатдин тIурфан акъудна. Назлудин буба, диде, стхаяр, куьрелди, тухум хкатун вичин эрзиман мурад тирди лагьана. Хур гатаз. Мурадавай дидедиз гаф лугьуз жезвачир. На лугьуди, ам тax кимидаз элкъвенвай. Хуьруьнбуруни адан язухар чIугвазвай. Ам дидеди запабар авуна, агажарнава лугьудай ванерни гьатнавай... 
Назлуди кал ацана, ам нехирдал гваз фена. КIвализни хтун тавуна, хуьруьн кьилихъ еримишна. ТIимил кьван чигни акатнавай, чиле кьери цифни гьатнавай. Ангье ракьун рехъ. Сифте поезд алатнава, гуьгъуьнал мад сад алайди я. “Вучзава за ихьтин уьмуьрдикай? Аялар Мурада чIехи ийида...”
Къаншардиз станциядилай хквезвай Шагьнабат хала къвезвай...
- Чан халадин, зун ви гъавурда авазва, - лагьана ада Назлудиз сабурар гуз, - абур дуьз кIвалахар туш, жуван балайрин язух ша. Халадиз пуд гъуьл хьана, вучда, кьисмет я. Аллагьдин кьадардал рази хьана кIанда. Зун кьве гъуьлуькай хъфена лагьана бахтлу хьанач... Эха...
Ихтилат ийиз-ийиз, Шагьнабата Назлу чпин варарив кьван рекье туна. Бирдан варцяй шехьзавай Пери экъечIна.
- Чан свас, вун гьинавай? Дидедиз пис хьанва, ам, цуриз фейиди, алукьна. Гъил-кIвач юзуриз жезвач. Дахди адан юкьван тарциз тIар хьана лугьузва...
- Вач халадин, жуван къаридин къайгъу чIугу. Вири рикIелай алуд. Зун нянихъ кьил чIугваз къведа, - икI лагьана, Шагьнабат хала вичин магьледихъ хъфена...

Шагьабудин Шабатов
Лезги газет