Чаз ихьтин ктабар кIанзава

Халкьдин мецин эсеррихъ гелкъвезвай вири  пеше­карри хиве кьазвайвал, лезгийрин фольклорда ви­ри­далайни гзаф манияр ава. Чна баядар, бендер, кьуд цIарар хьтин тIварар ганвай и мецин эсерар шумудни са ктабриз, журналриз, кIватIалриз акъатнава. Фольклор кIватIунин кардив рикIивай эгечIай чи бязи пешекарри халкьдивай вишералди манияр ва маса мецин эсерар кIватIна. Анжах чи машгьур шаир Забит Ризванова КцIар Райондин Халкьдин Яратмишунрин КIвалин директорвиле кIвалахай йисара 20 агъзур мани, вишералди къаравилияр ва махар кIватIнай. 2003-йисуз Ризван Ризванова Забит муаллимди кIватIай манийрикай туькIуьрнавай «Кьибле патан лезгийрин манияр» тIвар ганвай ктабдин I жилд чапдай акъудна.
Советрин девирда манияр кIва­тIунин кардик Гьажибег Гьа­жибегова, Агъалар Гьажиева, Ме­гьамед Гьажиева, Айбике Гъа­ниевади, Фируза Вагьабовади, Гьа­жи Гашарова ва масадбуру чIехи пай кутуна. Гьайиф хьи, икьван крар кьиле тухванатIани, чи манияр гьеле кIватIна куьтягьнавач. Халкьдин бухчада агъзурралди манияр къатканва. ИкI тирди чи тIвар-ван авай къелемэгьли Седакъет Керимовадин и йикъара Бакудин «Азербайжан» чапханада басма хьан­вай «Зи зари халкь» ктабдини субутзава. Шаирди вичин 24 лагьай ктабдиз дуьшуьшдай ихьтин тIвар ганвайди туш. Икьван иер, метлеблу манияр теснифзавай халкьдиз зари талана мад вуч лугьуда кьван? Авторди кхьизвайвал, кьуд цIарцIе са романда гьакьдай хьтин дерин метлебар гьакьардай зурба алакьунар ава чи халкьдихъ. И алакьунар цIийи ктабдай генани хъсандиз кьатIуз жезва.
«Зи зари халкь» С.Керимовадин алай йисуз чапдай акъуднавай кьвед лагьай манийрин ктаб я. Сад лагьай ктаб са шумуд варз вилик «Кьадардал гьалтайла тIимил халкьарин фольклор» сериядай яз Азербайжандин Милли Илимрин Академиядин Фольклордин  Инс­титутди басма авуна. И проектдин кьил республикадин машгьур алим, академик Мухтар Казымогълу (Има­нов), ктабдин редактор Дагъус­тандин Гьукуматдин Университетдин профессор Гьажи Гашаров я. Ктабда 1100 кьван лезги баядар ва гьакIни сифте яз авторди вичи азербайжан чIалаз элкъуьрнавай 420 кьван баядар гьатнава. Неинки лезги, гьакI азербайжанви кIелдайбуруни гзаф хушдиз кьабулай и кIватIалдилай гуьгъуьниз лезги манийрин кьилдин ктаб басма авун чIехи вакъиадиз элкъвена.
И кьиляй лугьун хьи, кьвед лагьай ктабни вижевайди ва метлеблуди хьанва. Вучиз лагьайтIа авторди ам гзаф зегьметар чIугуна арадал гъанва. 20 йисан къене Азербайжандин, Дагъустандин ва Туьркиядин 60-далай гзаф лезги хуьрера къекъвена 110 кьван баядрин устадривай агъзурралди манияр кIватIнава. Ктабда 1100 кьван манияр, 50-далай гзаф баядрин устадрикай малуматар гьатнава. Баядрин чIехи пай икьван гагьди чап тахьанвайбур я.
Чи фольклор чирзавай илимдик пай кутазвай цIийи ктабдихъ са шумуд кьетIенвал ава. Сад лагьайди, С.Керимовади виликан авторрилай тафаватлу яз вичин ктабда халкьдин мецин эсеррин устадрикай куьрелди кьуру малуматар ваъ, абурун шикиларни галаз гзаф марагълу очеркар ва зарисовкаяр ганва. Гьа и карди кIелдайбуруз гьакIни баядрин устадрин гьар сада арадал гъанвай цIийивилер хъсандиз кьатIудай мумкинвал гузва.
Кьвед лагьай кьетIенвал лезги манийрин география гегьенш хьу­нухь я. Икьван гагьди чи пешекарри чара-чараз я анжах Дагъустандин, яни Азербайжандин лезгийрин манияр кIватIна чапнава. Гьатта и кьве республикада яшамиш жезвай чи халкьдин санал манияр басма авунвач. Сифте яз Седакъет Керимова и чIуру деб арадай акъудиз, чи халкь хьиз маниярни агудиз алахънава. Адан ктабда чи пешекарри садрани кIватI тавунвай Къуба, Хачмаз, Къебеле, Шеки ва Исмаиллы районрин, гьакIни Туьркиядин  бязи лезги хуьрерин манияр гьатнава. Гьавиляй «Гьар чкадай са  суракь» чIукуна ганвай кьилери кIелдайбур гьасятда вичихъ ялзава.
Гьа инал лугьун хьи, авторди фикир желбдай са кар мад авунва. Вири манияр темайрив кьадайвал системада тунва. Месела, дагъларихъ галаз алакъалу тир манияр «Кьакьан дагълар мад кьакьан хьуй», «Шагь дагълара хар къвазава», «Шалбуз дагъдин хураллай пIир», «Гатун дагъда рагъ акьуна», «Яру дагъдал яр акьалтна» хьтин тIварарихъ кваз, чи вацIарихъ галаз алакъалу баядар «Кьулан вацIал кьуларин муьгъ», «Шагьнабатдин сел атана» ва маса тIварарихъ кваз ганва.
Мад са кьетIенвал манияр туькIуьрнавай ксар винел акъудун я. С.Керимовади чпикай сифте яз чирвилер гузвай XVIII виш йисарин эхирра яшамиш хьайи Яргун Селея, 1800-йисуз дидедиз хьана 120 йиса аваз вичин дуьнья дегишарай Саяд Периди, алатай асирда яшамиш хьайи Сусанханум Келбалиевади ва масадбуру манияр, бендер гзаф иердиз туькIуьрнава. Абур гекъигунралди, тешпигьралди иллаки девлетлу я. Санлай и манийра гекъигзавайди кьве шикил: тIебиатдинди ва инсандин рикIинди ятIани, гьа са вахтунда абурун авторар вири алемдин дердийрихъни гелкъвезва. Гьавиляй и маний-риз халкьдинвал хьиз, инсаният­ва­лни хас я.
Фикир желбдай маса кьетIенвал. Ктабда итимри туькIуьрнавай ма­ниярни гьатнава. Дишегьлийрин ма­нийрив гекъигайла и мецин эсеррин мана-метлеб, гевилар, абур туькIуьрунин къайдаяр са кьадар тафаватлу я. Ина рушан иервилин тарифди, ада вичикай яр кьуниз тIалабуни, кIанивиликай авай михьи хиялри ва майилри гзаф чка кьазва. И манийра кIаниди тIебиатдив, багъдив, цуькверив, ракъинив, вацрав, гъетерив гекъигзава. Гьа са вахтунда итимри дуьньядилай куьч хьанвай чпин кIани ярдиз ва веледриз туькIуьрнавай бендерни ава. «Итимрин манияр» тIвар ганвай чIукуна авторди кIелдайбур баядрин устадрикай КцIарай тир Мирземегьамед Бекерован, Тагьир Тагьирован, Юнус Багъирован, Жавид Шерифован, Идрис Шейдаеван, къебелевияр тир Агъамурад Исмаилован, Баба Бабаеван (Лезги Бабадин) ва масадбурун яратмишунрихъ галаз танишарзава.
Эхирни вичихъ ялдай са кьетIенвал. Ктабда итимри ва дишегьлийри сада-садаз лугьузвай бендерни ава. Чи са бязи авторри и манияр лезгийрин арадиз Азербайжандин ашукьри гъайибур я лугьузва. Им эсиллагь дуьз фикир туш. Вучиз лагьайтIа Азербайжандин ашукьри къушмадалди гьуьжетарда, баядралди ваъ. Абурун гьуьжетрин макьсад сад муькуьдаз гъалиб атун я. Чи гададини руша лугьузвай бендера лагьайтIа, гъалиб атунин ният авач, акси яз сада-садан гафуниз къуват гун ава. Кьил кутунвай цIар ва я фикир муькуь бендера тикрар хьунин шартIуналди цIийи гаф ва цIийи фикир лугьузва, гьакIни я чпи чIугвазвай гъам-хифет мецел гъизва ва я сада-садаз чпин ашкъи баянарзава. «Зи зари халкь» ктабда гьатнавай кцIарвияр тир Мирземегьамеда ва Шагьнесиба, Туьркиядин Балыкесир шегьерда яшамиш жезвай Ибрагьима ва Гуьлендама сада-садаз лугьузвай бендер и рекьяй гьуьжетрин лугьуз тежедай кьван иер чешнеяр я.
Ктабда гьатнавай гьейранардай тегьердин баядра хайи ватан, хайи чил, кIанивални кIаниди вине кьадай, виш йисара вичин кьилел атай мусибатриз таб гайи, кьегьалвилелди душмандин хура акъвазай зегьметчи ва шаир халкьдин зурба къамат, адан михьи чIал ава. Гьам и, гьамни винидихъ къалурай кьетIенвилер фикирда кьуртIа, ктабдин редактор, чи гьуьрметлу алим, профессор Гьажи Гашарова лагьайвал, «Зи зари халкь» ктаб «Къафкъаздин кьадардал гьалтайла тIимил халкьарин фольклористикада тай авачирди хьанва… И зурба, девлетлу, халис халкьдинди тир ктаб тарифдиз лайихлу я. Са гафни авачиз, ам кIелдайбурухъ дамах кутадайди хьанва.» Хъсандиз лагьанва. Чаз фольклордиз талукьарнавай ихьтин ктабар кIанда.

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ
"САМУР" газет