Милливилин деринар ачухзавай журнал

Алатай йисуз чна кIелзавайбур Бакуда “Алам” тIвар алаз лезги чIалал цIийи журнал акъудиз гатIуннавайдакай хабар ганай. Чир хьун патал баян гузва: алам (гамунин аламар) гафунин манада нехиш, гишир ава. Идал алава хъийиз кIанзава: аял чIавуз ван хьайивал, чи хуьруьн кьуьзуь инсанри “алам” гаф халкь, дуьнья гафарин манадани ишлемишдай. ГьикI лагьайтIани, журналдихъ галаз тIвар кьазва, ада, гамунин, халичадин нехишар арадал гъидайвал, гьар са чин яратмишзава: пара итижлу макъалайралди, шикилралди, рангаралди, рубрикайралди. Алемдин тарихар, милли чIалан лап деринар акъашзава. Пуд чIалалди: лезги, урус, азербайжан. Гьакъикъат икI тирди чав агакьнавай “Аламдин” 2-3-нумрайрини тестикьарзава. Журналдин мад са кьетIенвал адакай ибарат я хьи, адан акунар фикир желбдайбур я. Мелованный лацу чарчел акъудзавай издание виниз тир еридин шикилри гуьрчегарзава. Гьам жилдер, гьам къенепатан чинар. ЦIийи нумрайрай кIелзавайдаз таъсирзавай гьихьтин макъалаяр къейд ийиз жеда? Сифте нубатда машгьур художник Дарвин Велибегован “Инсандин ирид чин, перде (ярж)”, профессор Ярали Яралиеван “Чи уллу-бубайрин кхьинар” ва “Лезги чIал-зи дамах ва дерт”, Абир ЭчIехвидин “Азербайжандин ирид аламатдикай сад”, Фейруз Беделован “Лезгийрин хуьрекар”, Вакъиф Муьшкуьрвидин “Лезги халкьдин тIвар чуьнуьх хьана амай рухваяр”, Ризван Ризванован “Эпосдин игитдик (Шарвилидик) квай халкьдин чешмеяр”, Роберт Мубилидин “Удинрин этнография”, Куругъли Къалажухвидин “Жуван чIалан сагьиб хьухь”, Абир Тагьирован “Ниж хуьр” макъалаяр.

Винидихъ къейд авур макъалайрикай бязибурал гегьеншдиз акъвазиз кIанзава. Дарвин Велибегов пара бажарагълу суьретчи хьиз, гьакьван дерин публицист, лингвист, языковедни я. Ада кьиле тухузвай ахтармишунри лезги чIалан бинеяр лап деринра авайди, лезги чIал дегь девиррин Грециядин, Египетдин, латин, санскрит чIаларихъ галаз алакъада хьайиди, гзаф кьадар гафарин дибар садбур тирди ачухарзава. Гьикьван аламатдин кар ятIани “Дегь Египетдин кьейибурун Ктабдин” инсандин ирид чинихъ-пердедихъ галаз алакъалу гафарин дибар лезги чIала ава кьван. Малум жезвайвал, дуьнья, инсаният арадал атунин вири кIалубра рекъем 7 ава. Ирид цавар, ирид чилер, ирид юкъуз дуьнья яратмишун,жегьеннемдин ирид гьалкъа, дуьньядин 7 аламат, ирид рангуникай ибарат хважамжам, гьафтеда ирид югъ, музыкальный сесера 7 нота, гьар 7 йикъалай вацран фазаяр дегиш хьун… Дарвин Велибегован “Виш Аллагь ва лезги чIал” макъала мадни таъсирлуди я. Ада Дегь Грециядинни Кавказдин Албаниядин халкьарин арада хьайи алакъайрикай, чIаларин мукьвавилерикай кхьизва. Делилар, гекъигунар шаклу ийидайбур ятIани, фикир желбдайбур я. “Азербайжандин ирид аламатдикай сад” макъалада (ихтилат цIахуррин халкьдикай, Ках шегьердикай, гьа и райондин хуьрерикай физва) гьакъикъи делилралди Кавказдин Албаниядин тайифаяр яшамиш хьайи чкаяр къенин лезгийри, гьа гьисабдай яз цIахурвийрини, уьмуьр кечирмишзавай маканар тирди тестикьарзава. Хайи дерейрин, гуьзел чкайрин шикиларни ганва, Ках райондин хуьрерикай кIанивилелди кхьинни авунва ва лезгийринни цIахурвийрин бинеяр, бубаяр садбур тирди кьве чIала авай са манадин сад хьтин гафаралди субутарзава. Лезги чIала нек, цIахур чIала - няк, ич - эч, уьл - ул, гъил - хыл, юкь - йикь, мез - миз, зун (зын) - зы, гада - гаде, варз - ваз... Лезги халкьдин тарихдин бинеяр лап яргъариз фенва. Девирар, чапхунчивилин дявеяр, патанбурун вагьшивилер, инсафсузвилер, тарашунин нефсер ва жуванбурун къайгъусузвилерни себеб яз, чун гзаф кьадар девлетлу ирсиникай магьрум хьана. Къенин несилдин везифа чахъ амай-амачир вуч аватIани (чилин ва халкьдин садвал, чIал, культура, кхьинар, ягь-намус, лезгивал) хуьн я. “Алам” журналдин гъвечIи коллективди гьа и кар патал зегьмет чIугвазва. ИкI, журналда ганвай кьве лезгидин кьисметди гьар садан фикир желбда. Кьведани 1896-1904-йисара Санкт-Петербургдин университетра чирвилер къачуна. Сад Ахцегь хуьруьн агьали Мулла Шуьаян хва Абдулкъадир Эфендиев я. Кьвед лагьайди Штулрин хуьряй тир шаир, камалэгьли Жабраил Исрафилован (Мирзе Жабраил) хва Абумуслим. Абуру чпин савадлувилиз, чирвилериз килигай кIвалахарни авуна, инкъилабдин серенжемрани иштиракна. Абумуслим гьатта Азербайжандин Милли Советдин секретарвилизни хкянай. Ихьтин кьегьал рухвайрин гьакъиндай Санкт-Петербургдин ва Бакудин архиврай малуматар жагъур хъувун герек я. Халкьдин милли культурадин ирс кIватI хъувунин, хуьнин карда чIугвазвай зегьметдай Фейруз Беделоваз баркалла лугьуз кIанзава. Журналдин нумрайра ада лезги хуьрекрикай кхьизва. Гьа и хуьрекрин сиягь, жуьреба-жуьревал, кьадарар акурла лезги халкь къадимлуди, зурбади, вичел дамах авун лазим тирди тестикь жезва. Са алава хъувуниз мажбур я. Гъавурда акьазва, редакциядин коллектив гъвечIиди я, вири месэлаяр гьялунихъ гъилерни агакьзавач. Гуьрчег, аваран, темайралди, макъалайралди, шикилралди, авторралди девлетлу журнал гъалатIар квачизни акъудун патал алахъна кIанда. Нугъатдин гафариз, вирибур гъавурда акьадайвал, баянар гун... “Алам” журналди дуьз рехъ кьунва ва и рекьи ам еке агалкьунрихъни тухурай. Адаз гьар са ватанэгьлидин тавханадиз илифдай югъ акурай!

Нариман Ибрагьимов
ЛЕЗГИ ГАЗЕТ