Ахцегьви зари Нариман Самурова (Гьажи- ева) эхиримжи йисара милли литературадал рикI алайбур вичин агалкьунралди ва бегьерлувилелди шадарзава. И мукьвара адан къелемдикай хкатнавай “Низамидин хазина” роман акурла, ам са нефесдал кIелайла, зи шадвилин, гьейранвилин гьиссерихъни сергьят амукьнач. “Низамидин хазина” романдикай суьгьбет башламишдалди кIелзавайдаз ихьтин куьруь малуматар гун герек къвезва: къумхуьруьнви Закидинан Юсуфан хва Ильяс, яни Генжеви Низами, дуьньяда тIвар-ван авай, зурба шаир, литературадин гевгьер, камалэгьли-философ я, ам 1141-1202-йисара яшамиш хьана. Низамиди вичин саки вири эсерар: “Сирерин хазина”, “Хосров ва Ширин”, “Лейли ва Межнун”, “Ирид гуьзел”, “Искендер-наме” ва мсб., гьа девирда Ширванда, Лезгистанда адет тирвал, фарс чIалал кхьена. Ам иранвийри чпин Къум шегьерда хайиди ва чпин шаир яз гьисабзава, тажикри чпин классик шаирдай кьазва. Советрин девирда азербажанвийри, гьакъикъат инкарна, Юсуфан Ильяс Генже шегьерда хайиди ва азери шаир тирди малумарна: адан эсерар чпин чIалаз элкъуьрна, ктабар акъудна, Литературадин институтдиз ва культурадин маса идарайриз шаирдин тIварар гана, адаз гуьмбетар эцигна. Низамидин эсерар сифте яз лезги чIалаз 1940-йисуз жегьил зари ва фольклорист Агъалар Гьажиева элкъуьрна, кьилди ктаб печатдай акъудна. 60-йисара къагьриман зари Забит Ризванова сифте яз Низами Шагь дагъдин кьибле ценерив гвай Къум хуьре хайиди, ам лезги шаир тирди малумарна, и карни ада Низамидин вичин чIаларалди субутарна: “Зун, мирвари цуьк хьиз, Генжедин гьуьлуьз аватнатIани, дагъда авай Къум шегьердай я”. Низами Генжеви профессор Гьарун Ибрагьимова цIахуррин шаир яз гьисабзава: Алай вахтунда Азербажан Республикадин Къах райондин Къум хуьре цIахурар яшамиш жезва, абур лезги миллетдин са тайифа я. Ихьтин бинеяр авайвилиз килигна, ХХI асирдин сифте кьилера Дагъустанда Низамидин эсерар лезги литературадин программайрик ва хрестоматийрик кутуна, “Лезги зарияр” куьмекчи ктабда (2001-йис, 13-14-чинар) шаирдин биография гана, адан къамат лезгийрин бейнида гьатнава. Амма гьуьжет давам жезма... Генжеви Низами лезги шаир тирди Арбен Къардаша мад сеферда субутарна: ада “Вири писателрин литературадин газетдиз” (Москва, 2011-йис) кьве чIехи макъала акъудна, Азербажандин векилриз илимлу жавабар гана. Художественный литературада Генжеви Низамидин къамат, лезги шаирдин къамат хьиз, сифте яз Нариман Самурова вичин “Низамидин хазина” романда гузва. Романдин бинеда чIехи шаирдин уьмуьрда хьайи вакъиаяр, адан шиирар ва поэмайрай къачунвай чIукар, Кавказдин Албаниядин тарихдай къачунвай малуматар ава. Романдин кьилин гьерекатар Дербентда, Ахцегьа, ЦIахура ва Ганцахда (Генжеда) кьиле физва, абуру вад йис вахт кьазва. Роман кьилди-кьилди тIварар ганвай, кьуд-вад чин кьунвай 59 кьиликай ибарат хьанва: “Эхиримжи асланар”, “Тахтунин гуьрчегвал гьахълувал я”, “Чанда руьгь кIанда”, “МуьтIуьгъ тежедайди”, “Къасыдадин къимет” ва мсб. Романдин кьилин игитар, кIелзавайди гъавурда акьурвал, Ильяс, Аппаг, Музаффар я. Кьвед лагьай дережадин игитрин кьадар гзаф я, абурук шаирдин диде, мукьва-кьилияр ва дустар, Дербентдин, Генжедин, Ахцегьрин ва ЦIахурдин векилар акатзава. Ильяс (Низами) романдин сифте чинра къанни цIуд йисан яшда авай, Генжеда, Шекида, Ширванда ва къунши вилаятра тIвар-ван акъатнавай бажарагълу шаир ва ашукь (ада вичин чIалар аваздалди кIелзава ва саздихъ галаз лугьузва), гьеле эвленмиш тахьанвай, амма мехъер ийиз гьазур жезвай жегьил я. Ам Дербентдин эмирди вичиз багъишай гуьзел лукIрал - туьрк руш Аппагал рикIивай ашукь жезва, ихьтин гьиссер рушан рикIени пайда хьана. Ильяс, мукьва-кьилийри теклифзавай девлетлу руш къачун тавуна, Аппагал эвленмиш жезва: хизан кутазва. Туьрк суса вичин ярдиз хва багъишзава. Низами намус михьи, гьахъ кIани, кесиб-кусубдан къайгъу чIугвазвай, жумарт инсан-шаир я. Ада вичин эсерра эмиррин, шагьларин, девлетлуйрин кьуру тарифар ийизвач, акси яз, абурун синихар къалурзава, адалатдин тарсар гузва: уьлкве гьикI идара авун лазим ятIа, жемят гьикI бахтлу ийиз жедатIа, чин кьун тавуна, лугьузва. Камаллу, савадлу инсан яз, Низамидиз дуьньядин тарихдикай, медениятдикай, эдебиятдикай ва сиясатдикай хабар ава: ада алатай асиррин чIехи алимрин, философрин, шаиррин (Рудакидин, Хайяман ва мсб.) чIалар лазим атай чкадал хуралай кIелзава, манидалди лугьузва. Ам Кавказдин вилаятра машгьур, инсанрин рикI алай, гафуни атIузвай, къагьриман зари хьанва. Романдин автор чIехи шаирдин къамат цIалцIамариз, ам вири патарихъай къени инсан яз къалуриз алахъзавач, акси яз, адаз хас бязи рехнеярни, месела, нубат алачиз гзаф ички хъун, свас гъайи сад лагьай йифиз кIвализ пияла яз хтун, къалурзава. КIелзавайдаз Низами адетдин инсан тирди, адазни зайиф терефар хас тирди аквазва. Аппаг гуьзел, такабурлу, намуслу, вичел масадав тIуб эцигиз вугун тийидай дишегьли я: ам вич лукIвиле къачунвай Дербентдин эмирдиз табий хьанач, адани цацар алай лукI Низамидиз багъишна... Аппагаз медени шаир хуш хьана, амма садлагьана адазни табий хьанач... Рушан муьгьуьббат яваш-яваш куькIвена... Адакай Низамидиз рикI алай яр, свас, паб хьана... Амма абурун бахтлу уьмуьр яргъалди фенач: Дербентдай ракъурнавай жасусди (ам Музаффар яни, адан ухшарар квай нуькер яни кьил акъатзавач) зегьерламишнавай гъуьлни хва акурла, абур кьенвайбурай гьисабна, ада вичин рикIиз байбут сухна… Дербентдин эмир инсафсуз, зулумкар ва намуссуз инсан я. Ам вичиз муьтIуьгъ тахьай лукI руш шаирдиз багъишунал пашман хьанва: кьуд патаз яракьлу нуькерар ракъуриз, Аппаг элкъуьрна хкиз алахъзава. Эхир Музаффара кьисас кьадай фенд туькIуьрна, Генжедиз вичин ухшарар квай нуькер ракъурна: жасусди гьикьван алахъунар авунатIани, шартIар эцигнатIани, Аппага вич гъуьлуьз, хизандиз вафалу тирди субутарна, жасусдал гапур илигна. Низамидин диде милаим, муьгьуьббатлу ва жумарт рикI авай дишегьли я: ада хциз вичин рикIиз кIан хьанвай рушал, ам ери-бине авачир лукI ятIани, эвленмиш жедай ихтияр гана ва Аппаг рушвиле кьабулна. Романда устадвилелди са шумуд художественный амал ишлемишзава: игитрин акунар ва рахунар къалурун, Низами шиирралди рахун, рагъэкъечIдай патан шаиррин чIалар ишлемишун, тIебиатдин шикилар гун, диалогар ва монологар, ахвар ва кьейибурун руьгьерихъ галаз рахунар ишлемишун, четин гафарин ва тIварарин мана текстина ачухарун ва мсб. Абурун куьмекдалди эсердин деринвал, метлеблувал ва таъсирлувал хкажзава. Романдин эхир мусибатдинди я: Низамиди вичин рикI алай свас кучукзава. Романда Лезгистандин тIебиатдин гуьзел шикилар ва халкьдин хуьруьн-кIвалин майишат, пешеяр, адетар, суварар ва маса терефар къалурнава. КIелзавайдаз аквазва: дегь заманрин меденият, савад, эдеб авай лезги халкьдиз, адан рухвайризни рушариз игитвал, къагьриманвал, азадвал патал женг чIугун, душмандин хура, жида хьана, акъвазун, зегьмет кIан хьун, манийрални макьамрал рикI хьун, жумартвал, мугьман дуствилелди кьабулун ва маса гуьзел амаларни хесетар хас я. Романдай кIелзавайдаз лезги топонимика, фольклор, мифология, философияни жагъида. Романдин къиметлувал хейлин артух жедай, эгер автордин хиялдай агъадихъ галай месэлаяр ачухарун, дуьз къалурун акъатначиртIа: Низами, адан хизанар ва юлдашар гьи чIалал рахазватIа, кIелзавайдан кьил акъатзавач; романдин игитрин рикIел чпив мукьва-накь хашпара ва чувуд динар гваз хьайиди алатун, абур мусурман диндиз кьадарсуз вафалу яз къалурун гьакъикъатдив кьазвач; къанни цIуд йиса авай, дуьнья кIвачик авунвай шаир икьван чIавалди я Ахцегьизни ЦIахуриз акъатнавач, я адаз и чIехи хуьрера-шегьерра вичин мукьва-кьилияр авайди чизвач... Н.Самурован романда, винидихъ тIварар кьунвай рехнейрилай аслу тушиз, чи халкьдин зурба шаир къумхуьруьнви Ильясан рикIелай алат тийидай жанлу къамат къурмишнава. Ам милли литературадин, медениятдин тарихда еке вакъиа, еке агалкьун я.
Лезги газет
Добавить комментарий