«Ягъ! Ягъ! Ягъ!»

Лезги чIалан гьарфарганда авай Ю гьарф (юкь, югъ, юрк, уюн) Й гьарфуналди дегишарунихъ са делилни авачирди за алатай ма­къалада лагьанай. — Йэ, йа, йу, йо­ — сесерин бинедаллаз чи халкь­ди, икьван чIавалди са инжиклувални авачиз, ишлемишай — е, я, ю, ё — гьарфар квелди тахсирлу ятIа гьич садавайни лугьуз­ жедач.

Бязи гафара автордиз тарихдин дувулрал хквез кIанзава. Дуьз я, чIалахъ тарих ава, амма адахъ алай вахтни ава эхир. За инкар ийизвач, чи чIала неологизмаяр, историзмаяр, архаизмаяр тIимил авач. Абур хьуни чи чIал девлетлу ийизва, амма лазимсуз чкайрал, мумкин я, архаизмайри чIал са кьадар акъвазарунни.

Авторди мисалар гъизва: “Я бала, вун ни гада я? И мих я ман цлаз”. Кхьена кIанзавай­вал­ни къалурзава: “Йа бала, вун ни гада йа? И мих ягъ ман цлаз”. И маисалра авторди къалурнавай — йа — гьарф  ва — ни — гаф дуьз иш­лемишнавач. Вучиз лагьайтIа, — йа — сес я. Талукьвилин падеждин вич “вуж” тIварцIиэвездикай хьанвай ни — нин- жуьреда гун фадлай адет я.

“Ягъ” — лугьунал зун рази я, гьикI хьи — я — дихъ — ягъ — лугьудай мана авач, литературадин чIалани ишлемишзавач.  — Ягъ — кхьин авторди дуьз кьатIанва, ву­чиз лагьайтIа, ам глаголдин буйругъдин II — касдиз хас жуьре я. Лугьун рахунрин жуьреда авур­тIа­ни, кхьин литературадин къайдада хьун лазим я. Алибег Фетягьовични ягъалмиш тушир.

Чи лексикадин дибда, авторди лугьузвайвал, вири дагъустандин, чи халкьдин милли чIа­лан ду­вул­рин куьмекдалди арадиз атанвай гафар тIимил авач, гьикI хьи, чи чIал Кавказдин чIа­ларин хи­зандин Да­гъустандин чIаларин кIватIал­дик акатзава. Идалайни гъейри, урус ва урус чIал арада аваз маса чIаларай кьабулнавай гафари чи чIал девлетлу хьуниз екез таъсир­на ва гилани таъсирзавайди сир туш. Гьаниз килигна за Ф.На­гъиева чи чIал девлетлу авунин рекьерикай ийизвай бязи веревирдер дуьзбур яз гьисабзава. Ада миса­­лар яз гъанвай гафариз чи чIала синонимар ава. Синонимри чIал девлетлу ийизвайди, гуьрчегарзавайди виридаз ашкара я. ГьакI хьайила гьар гьи чIалай жуван чIа­­лаз кьабулнавай гаф хьайи­­тIа­ни, ам инкар авун дуьз туш. А кар тек са чIа­лан къадир авачирда авун мумкин я. Гьар са кьабулай гаф мус атай­тIани, чи грамматика­дин тIала­бун­рив кьадайвал дегиш жедайди рикIел хуьн лазим я.

Абдул Ашурагъаев, дидед чIалан муаллим
Лезги газет