Чун хуьруьн аялар тир. Дуьньяда жезвай крар анихъ акъвазрай, чаз чи хуьре физвай крарин мана-метлебни бегьем чизвайди тушир. Вич, лугьумир, кьадардал тlимил тир вири халкьари ва миллетри чи республикада чпин дидед чlалал кlелзавай кьван. Амма сад лагьана, цlайлапан хьтин, са хабар акъатна: «Мектебар туьрк чlалал элкъуьрнава!» Им чаз 1938-лагьай йисан гатуз ван хьанай. Низ чидай кьван, и къарар вучиз, вуч макъсаддалди акъуднавайди тиртlа?!
Чаз ван хьайиди ам тир хьи, районда виче чlехи гьакимар ва къуллугъчияр санал кlватl хьана кьван И ижласдал «райондин актив» тlвар эцигна. Гьанал тlвар-ван авай муаллимривни рахаз туна ва вирибурув тупlар хкажиз туналди, лезги халкьариз туьрк чlал дидедин чlал яз кьабулунин икърар акъудна. Вич, гьа и «активдал» пуд-кьуд касди и икърардал рей (разивилин къул) туначир кьван. А итимарни са шумуд йикъалай «халкьдин душман» тlвар алаз, фейи падни чир хъхьанач.
Шаир Нуьредин Шерифова, и вакъиадиз талукь яз, гьа береда «Гьайиф!» тlвар алай шиир теснифна. И шиирда ада дидед чlал гъиляй акъатуник гьайиф чlугвазва ва кардин гъавурдик квачир «активдиз», куьн пашман жеда, лугьузва. Амма сад-вад касдин гафунихъ яб акалайди хьанач. Къуллугърин ширинвили вилер буьркьуь авунвай «активди» виш йисарин девиррилай, камиз-камиз атана, чав агакьнавай дидед чlалаз тlуш гана ва хаин миллетчийрин душманчивилин икърардал разивал авуна.
Лезги халкьдин кьилел тарихда садрани тахьай хьтин и бахтсузвал атай береда за Лакар хуьруьн мектебдин вад лагьай классда кlелзавай. Гьакl хьайилани, лезги халкьдин уьмуьрдин мижедиз якlв ягъай и кар чаз – аялриз – тасир авур кlвалах, цlийи кьилелай гьарфар чир хъувун ва чаз гзаф четин къвезвай чlалал тарсар эзбер авун хьана. Гила чна икьван гагьда, месела, «уьрдег» лугьузвайтlа, ва гьакlни кхьизвайтlа, гила а гаф «Ѳ» (элкъвей «уь») ва «Ә» (элкъвей «е») гьарфаралди кхьин ва чаз четин тир гьа сесералди лугьун герек къвезвай. Икьван гагьда, месела, чна «малим» лугьузвайди тиртlа, гила а гаф чна «мүәллим» хьиз лугьун ва кхьин герек тир.
Чун четинвиле авай хьиз, чи муаллимарни гзаф четинвилера гьатна. Абурукай са хейлинбур райондин меркездиз, са хейлинбурни Бакудиз «туьрк чlал ва адан грамматика, туьркерин эдебият чирун патал» курсариз ракъурна. Башламишна муаллимри тарсар гьарада вичелай алакьдайвал, вичин хурук акатайвал лугьуз ва чазни «чириз». Гьеле мектеб са патахъ акъвазрай, райондин идарайра хьиз, хуьруьн идарайрани документар ва гьар жуьредин кагъазар туьрк чlалалди кхьиз башламишна. Ша, гила вуна гъваш кван накь дидед чlалал «кь»-ни «пl» чирнавайбурун чкадал туьрк чlалайни, гьадан гьарфарайни сесерай ва кхьинин къайдайрай кьил акъатнавай пешекарар. Пешекарар санайни жагъанач, амма туьрк чlал виринра ишлемишун, кьилел гъуд алаз, къайдадик кутуна. Чlал течизвай муаллимри тарсар гана, чlални кхьинар течизвай гьакимри документар туькlуьрна.
Мектебда туьрк чlал хъсан чирун патал, аялриз дидед чlалал рахунни ясакь ийиз башламишна. Чун – гъвечlи аялар – гьа гъавурда такьазвай, чин тийизвай чlалал «рахаз» ва чна чи рахунрал хъуьруьнар ийиз, ягьанатар ийиз, йикъар акъудиз башламишна. Чаз чи кьилел миллетчи душманри секlвер цазвайдакай ва гьамишалугъ уьмуьрдин дувул атlузвайдакай хабар авачир. Аялрин кьатlунрин мензил вуч тир кьван!
Чlехибуру и кардин мана-метлеб кьатlун тавуна тушир. Абурун рикlера наразивилин гьиссер авачиз тушир, амма гьич са касдивайни чпин михьи, наразивилин гьиссер, винелди акъудна, лугьуз жезвачир. Инсанрин рикlера, лугьуз тежедай хьтин, кичlевилин цlай тунвай. Абуруз хуьрерай йикъа вад-цlуд кас, винел «халкьдин душман» тlвар туна, тухузвайди акванни ийизвай ва и кардикай гьакъикъи гафарин ванни къвезвай.
Муаллимар, чаз чи мукьва-кьилийриз туьрк чlалал чарар кхьиз чирун патал, райондай махсуси текстер гваз хтана. Абурук арзайрин, справкайрин, протоколрин, актарин кхьенвай чешнеярни квай. Чнани башламишна гьа чешнеяр, туьтуь къушари хьиз, эзбер ийиз. Гьа береда эзбер авур текстер гилани вирибурун рикlел алама. Абур виринра са жуьреда эзбер авунвайвиляй, вирибурузни гьа са жуьреда чир хьанвай. Икl а документар кхьинин къайда бегьемдиз уьмуьрда гьатна ва ам мад садрани дегиш хъувунач.
Къвери йисалай (1939) тадиз басма авунвай туьрк чlалан ктабар пайда хьана. Гьа бередилай башламишна, мад чаз жуван хайи чlалал ктабар ахкунач. Райондин газетни туьрк чlалал акъатиз башламишна. Муаллимри ва хуьруьн чlехибуру «лезги ч1ал гьинал кьван я, ам гваз чун гьамиша мич1ивиле, гуьгъуьна амукьда» лугьуз, тикрар ийиз башламишна ва чун хьтин аялрин ва жегьилрин бейнида гьа и ибараяр, к1евидаказ чимна, кутваз башламишна. Ихьтин фикирар авай плаката рва эвергунар хуьруьн куьчейрални, мектебдин цларални алк1уриз хьана.
«Я стхаяр, – лагьана са бязибуру, – и мектеб ат1а берейра жемятдин пулуналди урус ч1алан пешекарар гьазурун патал, гьа Николай пачагьдин разивилелди ахъайиз гайиди туширни?! Гила и туьрк ч1ал, п1урт1на, гьинай акъатайди я?!» Са масада гьасятда абурун гаф ат1ана: «Квахь, кьей хва кесиб, Сибирдик вил квани?! Ваз аквазвачни и патарай, десте-десте кьаз, тухузвайбур?!» И гаф лугьузмаз, сифтедан чиниз лацувални ярувал какахьай, кич1е хьайивилин ранг акъатдай ва ам мад ихьтин гафарин винел садрани хуькведачир.
Эхь, ик1 к1вачерик акатна чи дидед ч1ал, ик1 акъатна чи бедендай милли ругь, аста-аста элкъвена чун ругь авачир, кич1евилин гьиссери кьунвай къуьрериз. Къуьрер кухунарун патал акьванни зегьмет ч1угун герек авач. Са гъвеч1и уьфт агалдара, къуьрер вири катда.
Забит Ризванов
Добавить комментарий