Духтурдин дафтардай

Биши Сахрат
Педагогвилин институтдин (гила уни верситет) физико-математический фа культетда кьуьзуь хьанвай са аварвиди кIвалахзавай - Сахрат Керимов. Ам жегь ил тирла азарлу хьана. Духтурди адаз стрептомициндин рапар яна, гьадалай кьулухъ адан япариз ван хъхьанач, ам биши хьана. ЯтIани, кафедрада матема тикадай тарсар гун акъвазарначир касди.
Муаллимар ацукьдай кабинетда адахъ вичин чкани авай. Тарс гана хтай ла, ам, тербиялу ученик хьиз, вичин стол дихъ ацукьна жедай. И кафедрада ада лай гъейри пуд дишегьлиди кIвалахзавай. Абурни и кабинетда авай, чебни яшариз хейлин жегьилбур, Дагъустандин бинелу халкьарин векилар...
И папарикай кьведа биши Сахрат кваз кьадачир, ам кабинетда ава-авач абурун гьич япайни фидачир, чпин сивел вуч атайтIани лугьудай. Гьатта Сахрат каби нетдиз хтайлани, ам чIехи яшда авай итим я лагьана, алай чкадилай кьарагъна, ах цукь кьванни ийидачир. И гьал акурла абурук квай М.Н.-диз вичикай вичиз регъуь жедай. Вичи ада вири шартIар лазим гьал да кьиле тухудай, чIуру са гафни сивикай хкуддачир. Артухлама, вичин юлдашар тагькимардай. Сахратаз ван къвезвач лу гьуз, вуч хьайитIани рахамир, ам чIехи буба-стхадай яхъ. Ван тежезвайбурувай, пIузаррин, гъилерин юзунриз килигна, ра хун квекай физватIа кьатIуниз жедайдини рикIелай алудмир.
Садра и факультетда собрание кIватI навай. Анал М.Н. лайихлу муаллимвилин тIвар гун патал къалурдай месэла гьял завай. Рахунар гзаф хьана, тарифдин га фарни тIимил лагьанач. Эхирни, ацукьна вай чкадилай Сахрата гъил хкажна, ви чиз гаф гун тIалабна: - Гьуьрметлу зи юлдашар, къе чи де канди куднавай и месэла заз гзаф беген миш хьанва. Ихтилат М.Н. лайихлу муал лимвилин тIварцIиз кутугнавайди тести кьарун патал документ гуникай физвайди я. Заз адан инсанвилин лишанрикай лу гьуз кIанзава. Чна санал кIвалахиз хей лин йисар алатнава. Ацукьни чун са каби нетда авунва. Заз а дишегьли жуван руш вах хьиз ала я. Зун кабинетдиз хтайла, садра хьайитIани ам ацукьнавай чкади лай кIвачел хкаж тахьай дуьшуьш хьа нач. Зун бишиди я лагьана, заз адан сивяй гьуьрметсуз гафни акъатна акунач. Бар калла адаз тербия гайи диде-бубадиз. Му аллимдин къилихдиз ихьтин ериярни хас тирди рикIелай ракъурна виже къведач.
Протоколда зи фикир кьетIендиз къалу рун за тIалабзава, - лагьана ам ацукь хъу вуна. Ина кIвалахзавай муькуь жегьил ди шегьлияр, яд иличнавайбур хьиз, чинриз яр къекъифна, киснавай...
Сахрат муаллимди, са гафни талгьа на, абуруз рикIелай тефидай жуьредин тарс ганай...

Хтулдин пишкеш
КIвачел акьалтай вахтарилай эгечIна чIехи бубадинни хтул рушан арада ажай иб гьуьрметдин, садан рикI садал хьунин алакъаяр арадал атанвай. Буба рак ахъ айна кIвализ гьахь хъийидай арада, вич къаршиламишна, хтулди кIвале алукIдай кIвачин къапар вугайла, буба цаварал акъатай кьван шад жедай. Вичин рухвай рай (руш велед адаз хьаначир) ихьтин кар акъатна адаз акурди тушир.
Бубадилай хтулдиз гзаф хвеши же дай. Ада, кIвалин вердиш псиди хьиз, бу бадин кIвачерик ккIана, алтад жез-жез, ам залдиз дивандал рекье твадай...
Бубадин яшар 70-дав агакьна. Ада чIехи мел-межлис авунин разивал гана чир. Талукь мукьва-кьилийриз теклифна, и вакъиа хизандин арада кIвале тухудай вал меслят хьана. Бубадиз суфрадин кьиле виридаз ак вадай чкадал ацукьдай къулай чкани, гьарда вичелай алакьдай пишкешарни гьазурнавай.
Гьеле мектебдизни тефенвай бицIека вичин назик тупIаралди картондикай са гъвечIи кьвати туькIуьрна, михьи лацу чар чик кутуна, яру гуьрчег лентиналди тIвал ни яна, кутIунна гьазурнавай. Хтул рушан рикI бубадал алайди, ам и юбилейдиз гьазур хьанвайди садазни сир тушир. Гьаниз килигна, виридан мес лятдалди сифте бубадиз тебрикдин гафар лугьун патал хтулдиз эвер гана. Ада тади кваз фена бубадин гардан кьуна, “Заз вун пара-пара, гзаф кIанда, вун гьамиша чахъ галаз хьурай”, лагьана, адан вилик вичин пишкеш эцигна.
- Яраб ада вуч аватIа?
И арада виридан вилер гьа кьватидал алай. Хтулдивай ихтияр къачуна адан пишкешдиз килигдайвал хьана. Ахъайна.
Аламат! Ана са затIни авачир, кьвати бум буш тир. Мягьтел хьана инал алайбур, им - адаз, ам - идаз килигиз амай.
Секинвал бадеди чIурна. 
- Я бала, я чан цуьк, ида затIни авач хьи!
Хтул руша, лифре хьиз, бубадал ве гьена: - Чан буба, абуруз затIни такун зи тахсир яни? Килиграй ман вилер ахъай на, аквадайвал. А кьвати зи теменрив ацIанва! Артухлама, адан къене гьакь та вурла, за абур и чарчелни алкIурнава,  лагьана, бубадиз адал алай вичин пIу заррин яру шикилар къалурна.
КIвале капарин ван гьатна. Бубади хтул вичив агудна къужахламишна. Ка парин ван секин хъхьайлани, бубани хтул сад-садал аруш хьана аламай.

Вили кал
Гьар хуьре къени хесетрин, регьятдиз масадан чIалахъ жедай, кьадарсуз дуь зени инсанар тIимил гьалтдач. Ахьтинбу руз жемятдин арада малаикар хьтинбур лугьуда. Зи кьатIунрай, абурукай гзафбу руз чаз аян тушир сирер гзаф ачух я. Ме села, масадан тIал, дерт, хажалат дерин дай гьиссда, шехьзавай аял хкьуриз гьа валат жеда. Гагь-гагь зи рикIяй хиял фида, белки лугьуда за, абур, амайбурулай ин санвилел гьалтайла, са чипIинин чIехи, мергьяматлувилин дережани дерин ва кьакьан я. Абуру масадан хатур хана, себ на, ккIана, чуьнуьхна, абурсузвилин ли шан винел акъудна заз садрани акунач. Регьимлувилел гьалтайлани, чун абуруз буржлу я. Гьа икI ятIани, бязи дуьшуьшра чна чун дуьз тухузвач. Ихьтин инсанрин язухар чIугвазва, абуруз са вуч ятIани бес тежез вайди яз гьисабзава, гьатта зарафатрал вегьезвай дуьшуьшарни гьалтзава.
Са дагълух хуьре мугьманда авайла, зун са ажайиб дуьшуьшдин шагьид хьана. А хуьре яшар 25-далай тIимил алат навай са жегьил гада авай. ТIвар Бегь луьл тир (тIвар дегишарнава - А.Э.). Ам хуьруьнвийриз виридаз чинни ийидай. Паталай атайбуру ам адетдин инсандай кьадай, са куьнални хкатна аквадачир. Заз ихтилат авурвал, рушарихъ галаз ам за рафатдалди рахадай. “Вун заз атайтIа, за ваз цуьквер алай шал пишкешда”, - рикI алай гафар тир а касдин. Са нянин кьиляй, маларин нехир хта на ахлахьнавайла, Б.-ла рекьин яхадал багъдихъ агалнавай кьакьан тушир къван цин цлал кIвачерни авадарна ацукьна, вичиз ял язавай.
Виликай физвай рушари салам гана, чпивай хьайитIа, Б-кай са зарафат ийида лагьана, адавай хабар кьуна:
- Б., ваз инлай са вили рангунин кал фена акунани?
- Эхь, акуна, - жаваб гана.
- ТIай? Ам гьиниз фена? - мягьтел хьа на суал вугайбур.
Б.-ла, ацукьнавай чкадилай къарагъ на, цла кьве къванцин арада амай кIацI къалурна, “Ингье, и тIеквез фена”, - жаваб хгана.
Ихьтин жаваб гуьзет тавунвай рушар, вучдатIа чин тийиз амайла, сада, сабур квадарна: “Я, кьей хва Б., акьван дар кIа цIаз каливай физ жедани?” - жузуна.
- Эхь, эхь! Вили каливай физ тежедай чка авачирди квез гилани чизвачни? - суал далди жаваб ахгакьарна ада. - Я надин жар, бес вили рангунин кал квез гьина акур ди я?..
Чеб чпивай квахьай рушариз амукьай ди вахтунда кьил баштан хъувун хьана.

Табзавайдан...
Еке ацIай беден алай Агъамет буба хуьре гьуьрмет авай, тIвар адлу хьанвай итимрикай тир. Адакай рагьметлу чи хуь руьнви писатель М.Шихвердиева вичин яратмишунрин кьилин игитни авунай. Адак дагълух хуьруьн чкада уьмуьрда герек саки вири пешеяр квай. Касдихъ дамахлу багъни авай.
Садра зулухъ зи рагьметлу диде абу рун магьледай Эсетрин магьледал хкве дай рехъ куьруь хьун патал Агъамет бу бадин багъдай яна хтун хьанай. И юкъуз ада вичин ичерин бегьер кIватI хъийизваз хьана. Салам гана, кьуьзуьдан хатур кьун патал кьве ихтилат ийиз, диде эглеш хьа на. Агъамет бубади, дидедихъ галаз ра хаз-рахаз, са акьван кьакьан тушир пуд хилен гурарай эвичI тавуна, ичер ахтIун давамарзавай. Дидеди, гурар мягькембур тушиз, ада инихъ-анихъ ян гуз акурла, “Валлагь, Агъамет, гурар бегьембур яз аквазвач заз, вун аватда гьа”, - лагьана. 
- ЗатIни жеч. Гуьлнабат, - жаваб хгана, ам ийизвай кардивай акъвазнач.
Аватдайди якъин яз, вичиз акун кьван ни тавурай лагьана, диде сес винел акъ уд тавуна, къарагъна, рекье гьат хъувуна. Пака Агъамет буба тарай аватна, юкь ван тарциз тIар хьанва лугьудай хабар ви рибурун сивел алай. Хъсан терекмавилин карни чидай кьуьзуьди, вичихъ вуч хьан ватIа гъавурда авай. Иниз килигна, ада больницадиз тухудай разивал ганачир.
Больницадин кьилин духтур И.-саз ви чин патав кIвализ эвер ганай. ТIар хьанвайдан арза-ферзедиз яб гана, духтурди адан гьал ахтармишна. Юкьван тар ханвайди якъин тир, ам кьуь зуьдаз вичизни чизвай.
- Агъамет буба, алукьна далудин мазу якIариз тади ганва, са тIимил йикъарилай вун кIвачел ахкьалтда, - лагьана, духтур ди, вичик тади квайди къалуриз, юзунар авуна.
И арада Агъамет бубади гъилин иша радалди духтурдиз, кьил агъузна, яб ви чив агудун теклифна. Адаз са вуч ятIани амайбуруз ван тежедайвал, лугьуз кIанза вайди аквазвай.
Гъилив духтурдин кьил кьуна, “Таб дайдан диде...” лагьайла, хъфизвайдан чина ван галачир, са жизви кьатIуз жедай хъуьруьнин лишан гьатнай. Рагьметлудаз вичин гьалдикай хъсандиз хабар авай. Пуд йикъалай ам эбеди ватандиз хъфенай...
Рагьмет хьурай, адан акьуллу меслят рал хуьруьнвийри къени амалзава, адаз чпин рикIера гьамишалугъ чка авунва.

Азедин ЭСЕТОВ
Лезги газет