Яшайишдин, экономикадин ва политикадин жигьетдай са акьван мягькем тушир шартIара, пакадин йикъахъ умуд авачирла, иллаки школадин къурулуш мягькемарунин важиблувал ава. Иллаки тербиядин хел фикирдиз къачуртIа, яни общественный алакъайрин асул бине эцигзавай кьетIен хилез хьиз, адаз вил вегьейтIа, и карда чаз виридалайни гзаф школадин куьмек герек тирди сир туш.
Жува школада зегьмет чIугур са шумуд йисан къене зун аялрихъ галаз жезвай ихтилатра мукьвал-мукьвал ихьтин гафарин шагьид жедай: “Заз бахди (дахди) и суал фена куь муаллимдивай хабар яхъ лугьузва...” Аялри, абурун диде-бубайри неинки муаллимдивай тарсарихъ галаз алакъалу суалриз жавабар гуьзлемишзава, гьакIни са кьадар уьмуьрдин маса терефрайни муаллимдиз артух чирвилер хьун лазим тирдахъ инанмишвалзава.
Амма уьлкведин яшайишдин шартIар дегиш жедайла, чи обществода сифте тIал виридалайни зайиф къатар яз, муаллимрихъ галукьзава ва галукьна. И мукьвара Дагъустан Республикадин Росстатди малумарнавай делилралди, вири уьлкведин муаллимрин мажибрив гекъигайла, Дагъустандин муаллимрин гьакъи лап тIимилди я.
Муаллимрин мажибрин рейтингда абур 83 - чкадал ала. Муаллимдин юкьван мажиб 17 агъзурдав агакьзава. Гекъигун патал къачуртIа, Москвада муаллимри 58 агъзурдалай виняй къачузва ва чи уьлкведин амай регионрани 31, 5 агъзурдалай артух. Дагъустан Республикадин статистикадин делилрал бинеламиш хьайитIа, юкьван гьисабдалди са касдал чи республикада яшамиш хьун патал 5, 072 манат гьалтзава, 48 процент агьалийри гьайиф хьи, гьатта, 17 агъзур манатдин мажиб къачузвач. Гьелбетда, алай вахтунда школада кIвалахун са акьван регьят туш. Школадин вичин къурулуш михьиз дегиш жезва.
Базардин экономикадин шартIарал элячIнавай уьлкведа алай аямдин школа авторитарныйди, яни михьиз гьукуматдиз муьтIуьгъ къайдайривай къерех жез эгечIнава ва уьлкведин экономикадин шартIарив кьадай хилерай вилик финиз мажбур хьанва. Яни лагьайтIа жеда, чIехи пай школаяр чи уьлкведа чпичпин кьил хуьдай рекьер жагъурунал машгъул жезва. Сир туш, алай аямдин общество, иллаки марифатдин, ахлакьдин терефрал гьалтайла, къвердавай усал жезва, агъуз аватзава. Вири ихтиярар ганвай, гафунин азадвал авай демократвилин обществода тербияламиш жезвай несилди и азадвиликай гьихьтин менфят къачун мумкин я? Гьелбетда, и жигьетдай школайрин муаллимрал гьалтзавай зегьмет кьве сеферда артух я, гьикI хьи, чирвилерихъ галаз санал акьалтзавай несилдиз тамам тербияни гана кIанзава. Имни школадин хиве тунвай жавабдар везифайрикай сад я.
Ахтармишзавайбуру, гзаф кьадар публицистри къейдзавайвал, алай аямда саки чIехи пай Россиядин школаяр гьакъикъи уьмуьрдивай яргъа я. Гзаф кьадар школьникри, абурувай хабарар кьурла, чпиз школада кIелиз са жуьрединни итиж авачирдакай лугьузва. Алай аямдин школадин, образованидин къурулуш акI туькIуьрнава хьи, школьникри чпин кьилелди кIвалахзавач, абурув гьазуран шейэр гьакI хуралай чириз тазва. Базардин экономикадин шартIарал гьалтнавай образованидин къурулуш вич са бубат кьил хуьниз мажбур хьанва. Кризисдин гьалара авай алай вахтунда гзаф кьадар аялрин бахчаяр, библиотекаяр, ктабар чапзавай идараяр агализ эгечIнава.
Алай аямда гзаф кьадар хъсан педагогрин кадрияр къецепатан уьлквейриз куьч хьунни мад са хци месэлайрикай я. Идалай гъейри, хъсан пешекар муаллимар, абурун мажибар тIимил ва школадивай вичивай вич хуьз тахьуниз килигна, маса, коммерческий идарайра кIвалахуниз мажбур жезва. Школайра итимрин кадрияр тIимил жезва. Гзаф кьадар муаллимрин коллективар дишегьлийрикай ибарат я. Идани чи шартIара акьалтзавай несилдиз тербия гун четинарзава. Алай аямдин обществода чIехи несилдинни жегьилрин арада авай месэлаяр тIебии тушир тегьерда хци ийиз гьавалат жезвай къуватарни ава. Тарихдин чинриз маса вилерай килигзавай акси къуватри иллаки жегьил несилдин къанажагъдиз гзаф таъсирзава. Ихьтин шартIара, иллаки экономикадин жигьетдай пайгар гьалар авачирла, рагъакIидай патан бязи уьлквейрин “азадвилин” рехъ чешне гъиз, ахьтин уьлквейрин ахлакьсуз ерийрин - чалкечирвилин, яна кьиникьин, гуж гъалиб авунин, сада-сад эх тавунал гьалтайлани ихьтин кутуг тавур таблигъат тухуз эгечIнавай къуватрини чпин кар ийизва. Абурун вилик чи уьлкведин гзаф кьадар школаяр къуватсуз жезва. Чпиз тарсар гузвай муаллимрин мажибриз вил вегьизвай, абур гьихьтин шартIара яшамиш жезватIа аквазвай, иллаки чIехи классра авай школьникрин фикирдалди, марифатлувал - им хъсан къазанжи гъизвай чкада ава.
Гзаф кьадар тежрибалу педагогри къейдзавайвал, къенин юкъуз школайра кьиле тухузвай тестерал бинеламиш хьанвай программайри педагогикадин вичин теориядизни тежрибадиз хейлин кьецI гузва. Яни муаллимди тарсуна кьилин роль къугъвазвач, ада тарсуна анжах консультантдин везифаяр тамамарзава.
Гьукуматди еке гъалатI яз кьиле тухвай приватизациядин программади виле акьадайвал чи общество кесиб ва девлетлу къатариз чара авуна. Муаллимрин гьал-агьвал лагьайтIа, и шартIара виридалайни кIеве гьатайди хьана. Идалай гъейри, яшайишдин ерийрал гьалтайла, кьве терефдал расалмиш хьанвай аялрихъ галаз тербиядин жигьетдайни кIвалах тухун регьят акъваззавач. Гьарамдин рекьералди девлетар къазанмишнавай хизанрай акъатзавай аялри чпи-чеб школада амай, кесиб къатарин аялрихъ ва гьатта муаллимрихъ галазни тухузвай тегьерни виле акьадай чIуру гьалда ава. Чи СМИ-риз школадин ихьтин терефрикай артух рахаз кIан туш. Амма гьакъикъатдивай чавай санизни катиз жедач.
Гьелбетда, школа - им неинки сифтегьан чирвилерин макан, гьакIни кьилин тербиядин маканрикайни сад я. Чна умуд кутазва, чи муаллимрихъ, школайрихъ виликан девиррин гьуьрмет хъижеда ва абурун дережа - хкаж. Амма алай аямдин четин шартIара школа гьикI, гьихьтин хиляй вилик фин лазим я ва акьалтзавай несилдиз дуьз тербия гун патал муаллимри гьихьтин цIийи жуьредин рекьер-хуьлер жагъурна кIанда лагьай суалар гьелелиг важиблубур яз амукьзава.
Жамиля ГЬАСАНОВА
Лезги газет
Добавить комментарий